Katrin Ottarsdóttir: Summarið varar ikki alt árið longur
Skaldsøga
Forlag: Asfalt, 2023
Katrin Ottarsdóttir hevur givið aðru skaldsøguna um gentuna í verðini út. Nú er hon vorðin 16 ár og gongur í 3. g í Hoydølum. Tíðarskeiðið er sjeytiárini, og fyri meg, sum sjálv gekk í Hoydølum í sjeytiárunum, rakar hon plett. Eg fái huglagið í Hoydølum og niðri í býnum við og kenni tað aftur.
Høgni Egholm Magnussen hevur gjørt permuna, sum er partur av einari LP-plátu hjá Leonard Cohen: Songs from a room. Heitið á skaldsøguni Summarið varar ikki alt árið, hugsi eg, kann vera ein tilsiping til summarið hjá ommuni og abbanum, langt burtur frá foreldrunum í Havn, har gentan sleppur at vera seg sjálv og fær frið. Nú fer frásøgan fram í Havn, heima hjá foreldrunum, sum milt sagt er beint tað øvuta. Nú er onki summar meira; her valdar ein ótryggleiki og óhugni, sum onki barn tíansheldur ungfólk átti at noyðst at liva undir. Tað verður undirstrikað av veðurlagnum í frásøgnini: her er eisini øgiliga ofta illveður, og tað mígur niður alla tíðina.
Gentan er sera nógva tíð í kamarinum hjá sær sjálvari fyri ikki at koma tvørt fyri hjá mammuni, og tí er heitið hjá Leonard Cohen, Songs from a room, nokkso apropos, Umframt at Leonard Cohen er einasti uggi hjá gentuni og ein máti at droyma seg burtur úr hurlivasanum heima við hús. Knallertin, Pukkurin, er ein annar máti at sleppa burtur og kenna seg frælsa. Hana koyrir hon á fyri at fáa luft og frið. At knallertin hevur týdning sæst eisini av vignettunum uppi yvir hvørjum parti, sum er av einari knallert. Hon eigur jú lívið í gentuni.
Var mamman teirra Franco?
Soleiðis hugsar gentan eina av teimum mongu ferðunum, mamman er farin frá vitinum. Húsini við teimum 21 vindeygunum verða lýst sum fangatippi, har mamman terroriserar tey javnt og samt. Mamman er vøkur og elegant, men tað er bara uttaná, tí gentan veit, at hon innast inni als ikki er soleiðis, í staðin kennist tað, sum pápin og dóttirin spæla við í einum leiki og hava fingið billettir til tann evindaliga grátin, sum mamman skrúvar upp og niður:
“tí eymkandi, sálargresjandi grátileikinum, sum kann vara alla náttina.” (bls. 52)
Umframt grátiherðindini, so oysir hon um seg við forbannilsum, um hvussu ótakksom tey bæði eru, hvussu illa tey skilja hana, hvussu forbannað ræðuligt lívið er, hvussu hon vil taka seg av døgum, hvussu hatskt hon tosar um bæði húsfólkið og onnur fólk í býnum. Dóttirin lýsir tann serkenda mátan mamman físiteskar, so ongin skal hoyra. Hon brigslar og sigur hvussu órein dóttirin er við seg, og at mamman í grundini ikki vildi hava hana, men heldur ein son. Alt meðan pápin og dóttirin ganga á tá og fara við henni sum brotnum eggi, hóast tað í grundini als onki árin hevur. Ódnarveðrið kann bresta á, nær tað skal vera, og uttan at tey kunnu forða tí, tí tey eru komin til at siga okkurt, sum mammuni ikki dámar, og sum hon tekur sum eina atfinning móti sær. Hon steingir seg inni í kamarinum ella steingir tey úti, ella noyðir pápan oman í kjallaran at sova.
Tá friður valdar er eisini galið, tí ódnarveðrið kann bresta á nær tað skal vera: tann ræðuliga kvirran lýsir høvundurin tað:
“Onki er farið í luftina. Ikki enn. Tað er, sum heldur onkur stór hond teimum inni í nevanum, fær hana og mammuna gjøgnum sekundini, gjøgnum minuttirnar. So leingi hondin heldur teimum, fer onki at eksplodera, fjúsið er langt, brennur spakuliga.” (bls. 180)
Hesi svakligu herðindini koma aftur og aftur gjøgnum alla bókina, ja, eg vil siga, at eg viðhvørt troyttist av hesum, her koyrir alt í ring, gentan fær onki gjørt uttan at royna at verja pápan, og pápin gongur runt sum flongdur hundur. Katrin Ottarsdóttir lýsir huglagið, sum er, tá mamman fær hesi herðindini við, at hon tosar út í eitt, har eru ongi tekn, sum skilja setningarnar sundur, og heldur ikki byrja setningarnir við stórum, soleiðis sum setningar vanliga gera, í staðin er hetta sum ein stór óendalig svada av hatskum ábreiðslum. Í so máta er hetta genialt, men eg havi kortini hug at fýlast á, at hesin mátin at lýsa eina dysfunktionella familju er ikki nóg væl frágingin, skilt á tann hátt, at vit ikki koma rættiliga inn undir húðina á gentuni. Hvat hugsar hon veruliga, hvussu hevur hon tað inni við seg sjálva? Lýsingarnar av viðurskiftunum millum mammu og dóttur eru ov grunnar, skilt á tann hátt at reaktiónin frá gentuni sum oftast er illsinni inni í sær sjálvari, og ikki hvussu nógvan skaða hon má fáa av hesum viðferðarháttinum; og tað harmist eg um, serliga tá eg veit, at Katrin Ottarsdóttir hevur prógvað í fyrru skaldsøguni, at hon meistrar væl og virðiliga handverkið at lýsa gentuna í verðini. Kanska er stoffið ov nær og ikki nóg væl viðgjørt, kanska vantar ein ávís frástøða fyri at kunna lýsa eitt so vanvittugt húski. Meira fiktión og minni dokumentarisma.
Lesarin veit beinanvegin, sum frásøgan byrjar, at okkurt er ravruskandi galið við gentuni, hon situr úti á vesinum og stingur seg við nál og samlar blóð niður á eitt bind, sum hon so veit, at mamman fer at síggja. Vit fylgja hesum loyndarmálinum hjá gentuni ein stóran part av bókini, til tað einaferð kemur fyri ein dag. Gentan er umframt at blíva illa viðfarin av mammuni eisini noydd at liva undir einum ræðuligum trýsti, fyri at hon ikki skal koma til at avdúka nakað fyri familjuni og øðrum fólki í býnum, hvat fyriferst heima við hús. Júst hetta er sera væl lýst, eg vil siga at hendan sjálvpíningin fær tað at irskrast í kroppinum á mær, serliga væl er hetta lýst í partinum á bls. 144 – eg fekk beinleiðis kuldasjálvta.
Eitt annað, sum Katrin Ottarsdóttir meistrar, er at lýsa veðrið, tað ringa veðrið, og serliga regnið, har hon sigur um ánna:
“sum skar seg gjøgnum bygdina, rann sum fyri lívinum úr fjøllunum oman á sjógv.” (bls. 10)
og tá í loyndarmálið kemur fyri ein dag:
“Øll tárini, ið aldrin sluppu út, eftir gólvinum, oman í Havnará, ið tekur tey við sær út á sjógv, norðuratlantshavið, altíð norðuratlantshavið, ið so glaðiliga tekur ímóti øllum, eisini tárunum hjá ungum gentum.” (bls. 171)
Hetta er ein tíðarmynd, har mammur, sum høvdu sálarligar avbjóðingar, fjaldu tað fyri øllum og hildu tað innanveggja, har tær tugdu Valium og Restenil sum bomm. “Kids are different today,” I hear every mother say. Mother needs something today to calm her down, syngja Stones i 1966, og høvundurin sigur sjálv, at hetta er tað sokallaða Mother´s little helper. Húsmøður, sum royndu at sissa seg og sína ónøgd við tilveruna við nervatablettum, men endaðu hjá Árna av og á, og har ungar gentur við mammum, sum høvdu avbjóðingar, ikki høvdu Sinnisbata at hjálpa sær, ella kundu tosa við onnur um sínar trupulleikar, tí alt skuldi haldast loyniligt. Hetta var tíðin, tá kventrasligir menn var nakað tú ræddist, tí teir kundu leggja á ungar dreingir; tíðin, tá tað var skomm at eiga børn uttan fyri hjúnalag, og har slaturin gekk so lystiliga um alt tað ræðuliga, sum hini funnu uppá og skuldu skamma seg um. Katrin Ottarsdóttir megnar væl at lýsa hesa tíðina, tá ið ung fólk, serliga, settu seg upp ímóti vanahugsan og royndu nýggjar hættir at skipa sína tilveru. Sama ger gentan í skaldsøguni, tí hóast allan mótgang og onki tolsemi, so bíðar frælsi eftir henni úti í verðini, og hon kennir tað sum ein lætta at kunna minka um valdið hjá hesum óðu orðunum heima, hóast tey helst fara at stinga seg fram av og á, tí tey eru so trupul at sleppa av við.
Egið rúm 