At reyta ella verða reytað

Eg var til gigtaviðgerð í gjár á Landssjúkrahúsinum. Ein viðgerð, sum tekur umleið seks tímar, har eg liggi á einari briks við nál í handarbakinum og posa við onkrari kemi í, dinglandi uppiyvir, og har tað spakuliga rennur ein dropi fyri og annar eftir, sum skal gera meg sum fjøruti aftaná.

            Á veg suður til viðgerðina lurtaði eg eftir Góðan morgun, Føroyar, og har høvdu tveir unglingar gjørt eina heimasíðu, har tú kanst reyta alt ímillum himmal og jørð: virki, tænastu í handlum og matstovum, læknar, upplivilsir av ymsum slag, ja, snøgt sagt alt, tú kanst koma í tankar um.

            Hetta ljóðar lokkandi, tí hvør hevur ikki sitið og hugsað: hvar finni eg ein elektrikara, sum ikki ger eitt lortaarbeiði, og sum ikki tømir alla bankakontuna? Ella ein skorsteinssópara, sum ikki snýtir meg upp um bæði oyru (eg havi hoyrt onkrar søgur um hetta í seinastuni).  Eitt timburmenniskja, sum er fitt á hondunum og ikki hevur tíggju tummilfingrar? Ella ein lækna, sum vil lova mær víðari, so eg fái abort? Absolutt, tað er lokkandi!

            Hinvegin, so veit eg, at eg kann bara spyrja meg fyri, eg veit, at eg ikki skal fara til Jenis av Rana at biðja um abort, ella eg veit, eg kann spyrja beiggja mín, hvør tað var, sum legði honum tekjuna á húsini, og um hann var vælgjørdur.

            Tað er sjálvandi munur á, hvussu nógvar kenslur tú leggur í alt hetta við tænastum. Verður tú frá tær sjálvari, um handilsmaðurin javnt og samt syngur og floytar og er í góðum lag, tí tú fært ikki hugsað fyri larmi, verður tú fratør, tí gentan við kassan sigur Hav ein góðan dag, tí tað er altso ikki føroyskt! Stendur tú við himmalvendum eygum, tí ongin inni á Jysk hevur tíð at taka sær av tær, so ikki nokk við, at tey hava skippað eitt gott gamalt føroyskt heiti, men so er tænastan versnað eisini!

            Ja, at døma eftir, hvussu vit bera okkum at á Facebook, so er ikki endi á indignatiónunum, ongin endi á okkara harmi, firtni og vreiði yvir, hví ongin vil lurta eftir okkum og okkara genialu meiningum. Tað er snøgt sagt óskiljandi.

            Eg eri eitt sindur bangin fyri hesari heimasíðuni, eg síggi fyri mær, at fólk og virki verða skammað so út, at tey mugu pakka í sekkkin og steingja, ja, fara til hús, tí ongin vil fara til handan skítbýtta læknan, sum ongantíð lurtar eftir, hvat eg sigi, ongantíð vil geva mær tær tablettirnar, eg havi lisið mær til á Netdoktor, sum eg skal hava fyri at koma fyri meg. ella handan skítbýtta tænaran og enn býttari matstovan, har tað tók ein tíma (!) áðrenn eg fekk matin, eg bað um.

            Eg sá einaferð ein film um ein lækna, sum var fráskild, tí maðurin hevði funnið sær eina yngri og penari, og sum bar seg eitt sindur ørt at í eina tíð, tí hon var sjálvandi sjúk av sorg og hatri. Tað gekk útyvir fakið, hon bleiv ill inn á sjúkingarnar eisini við tí úrsliti, at hon bleiv reytað á netinum, og sjúklingarnir góvust at ganga til hennara, og hon mátti gevast sum lækni og endaði sum almannaklientur … og og og …  Eg meini so við, hon snávaði eina tíð av persónligum trupulleikum, hon var ikki perfekt, soleðis sum vit vildu hava hana – á dumpin við henni!

            Nei, so ringt verður hetta hjá okkum ikki. Men eg veit ikki, eru junglutrummurnar givnar at trumma, eru vit givin at tosa saman og finna fram til, hvat er tað besta fyri okkum. Noyðast vit at finna øll svarini á netinum?

            Ná, aftur til Landssjúkrahúsið – eg fekk eina framúr viðgerð og tænastu, teppi um beinini, so eg ikki bleiv køld av at liggja so leingi. Kalt vatn, kaffi og spakuligan sjongur úr lurtinum. Smílandi sjúkrarøktarfrøðingar allar av kvennkyni, sum hjúklaðu um teg, løgdu høvdalagið niður, kodda undir høvdið, so tú fekst sovið eina løtu hesar seks tímarnar, so eg skuldi bara liggja har og syvja og lesa mína e-bók – eina uppbyggiliga eina, sum eitur For han ved ikke hvad han gør. Av og á hugdi eg út á Merkið, sum veittraði í vindinum, tí tað var tjóðardagur Noregs, og mátti at enda konstatera, at hetta helst var tað, sum teir í útvarpinum kalla hann kemur av ymsum ættum – sum aftur fekk meg at hugsa um neyðars útvarpið og alt, tey fáa oman yvir sín kropp. Eg plagi onkuntíð at skriva til tey, um eg eri ónøgd við okkurt, eitt hampiligt bræv, har eg leggi mín sak fram á ein hóvligan hátt, men kortini soleiðis, at ongin ivi skal vera um, hvat eg meini við, og hvat eg haldi, átti at verið gjørt øðrvísi, og eg fái altíð eitt pent aftursvar, sum sjáldan gongur mínum ynski  á møti, men har eg uggi meg við, at eg kortini havi rørt eitt sindur í dunnuhylinum, so næstu ferð fara tey at hugsa seg eitt sindur meira um. Man kann nie wissen …

Men hinvegin, tað er nógv stuttligari at sjeyma – slutsjeyma og newssjeyma – a facebook, meini eg.

Ná, so varð viðgerðin av, og eg leyp uppfrá sum ein gasella, tí gud veit, at virkar kemiin beinanvegin, bæði tann inni í kroppinum og tann ímillum meg og sjúkrarøktarfrøðingarnar, so um eg skal geva stjørnur, so fáa tey – øh, eg meini tær, 10 út av 10 stjørnum.

Minningarorð um Ellu Smith Clementsen

Mikkjal, 1986

Tað varð mær dátt við, tá eg í gjár frætti, at Ella Smith Clementsen ikki er millum okkum meira.

Ella var fødd 21. februar í 1952 og var tí bara 70 ára gomul, nú hon legði frá sær.

Eg kendi ikki Ellu persónliga, og hon gjørdi heldur ikki nógvan háva burtur úr sær, og kortini fari eg at siga nøkur orð um hana ella rættari um tað, sum, eg haldi, var eitt nýbrot í føroyskum barnabókmentum, og sum Ella Smith Clementsen hevur æruna av.

Í 1986 kom myndabókin Mikkjal út á forlagnum Bókadeild Føroya Lærarafelags. Orðini átti Ella Smith Clementsen, og myndirnar átti Tove Askham. Eg havi mangan hugsað aftaná, at hetta var í grundini fyrstu ferð, at mítt ættarlið fær myndabók á borðið, sum stavaði beinleiðis úr samtíðini, vit livdu í. Eg átti sjálv smá børn, og bókin var fantastisk, tí hon vendi sær beinleiðis til gerandisdagin hjá føroyskum børnum um fýra, fimm ára aldur.

Í einum av ummælinum, sum bókin fekk, helt ummælarin, Hervør Jákupsson, at tað var gott, at sleppa at lesa og síggja um gerandisdagin hjá havnarbørnum, men eg haldi kortini, at vit sum búðu á bygd, eisini kendu gerandisdagin hjá Mikkjali aftur. At spæla við bilar, spæla sjórænarar, svimja við pápanum og á seiðaberg við abbanum, har Mikkjal sjálvandi fór oman í Vágsbotn at halda tráðu, men tað kundi gera tað sama, tí høvuðssakin var at hann slapp at fiska.

Ein annar ummælari, Olivur við Neyst, frøddist um, at føroyskir myndprýðarar sluppu at royna seg, og onki er at ivast í, at sambandið millum tekst og myndir hjá Ellu og Tove eydnaðist stak væl. Bara tað at síggja tann so væl kenda mjólkarpakkan frá MBM á køksborðinum, gjørdi bæði meg, míni børn og allar trúgvar barnabókalesarar so sjelaglaðar. Tað skal bæði kreativitetur til og ikki minst evni til at síggja tingini úr barnins eygum og sjónarhorni. Tað dugdi Ella Smith Clementsen.   

Í aðru bókini Mikkjal og Guðrun, sum kom út í 1990, fær Mikkjal eina lítlasystur. Sensatión! Ein upprunaføroysk bók, sum fortelur frá, at mamman skal eiga, og at Mikkjal fær úr at gera, tí lítlasystirin er komin. Og so er Mikkjal og ferðast heima á Sandi, og tað var ikki minni spennandi, tí har búðu vit.

“Um eg hevði skula valt millum tíggju kranabilar og eina lítlusystur, so hevði eg valt eina lítlasystur,” sigur Mikkjal, tá hann fær kranabil frá mammuni, tí at lítlasystirin fær so nógvar gávur, tá hon er fødd. 

Ella hevur uttan iva fingið íblástur frá børnum sínum Pæturi og Hannu.

Ella Smith Clementsen skrivaði eisini aðrar søgur, serliga upp undir jól. Og munnu flestu okkara ikki kenna tann fitta jólasangin: Eg eri so spent til jóla, eg fái ein nýggjan kjóla. Vætturin, sum sjálvandi ikki hevur hala, men flættur.

Ella týddi eisini barnabøkur, t.d. bøkur hjá Astrid Lindgren, Ulf Löfgren, Anders Bodelsen, Sven Otto S. Sven Nordqvist; og so hevur hon eisini týtt Filpus Forvitna.

Tá eg inni á Andlátum sá, at familjan vil hava fólk at lata Bókadeildini eina peningagávu heldur enn at lata blómur og kransar, tá mátti eg svølgja nakrar ferðir. Eg veit, at Ella var glað fyri samstarvið við Bókadeildina. Hon fekk nógva hjálp frá teimum, sigur hon í samrøðu við útvarpið, tá hon fylti 60 ár. Og eg ivist onga løtu í, at Bókadeildin eisini er takksom fyri samstarvið við Ellu. Hon hevur saman við mongum øðrum rithøvundum lagt støði undir góðskuna á barnabókum, sum nú eyðkennir føroyska barnabókaútgávu.

Ella Smith Clementsen fekk Barnabókavirðisløn Tórshavnar býráðs í 1994. Tá hevði hon skrivað fleiri bøkur og skrivað jólaleikir til sjónvarpið.

Dóttir mín Turið og Hanna hjá Ellu eru góðar vinkonur, og tí rakar tað meg eyka nógv. “Tað allarbesta, vit eiga, eru børnini,” sigur Ella í sama viðtali um sangin Vit eru rík, sum hon hevur skrivað.

Eg minnist undangongukonuna, Ellu Smith Clementsen, við takksemi.

Fjákutir dreymar

Eg var á einari konsert í gjárkvøldið, og hon var so góð, at eg haldi, at hon hevur uppiborið eitt lítið ummæli.

Haraftrat haldi eg so avgjørt, at tey, ið eru farin undir at skipa fyri konsertum í Gamla Skúla í Sørvági, eiga tøkk uppiborna. Hetta er uttan iva besta spælistað í Vágum, um enn lítið.

Vit bíðaðu nokkso leingi eftir tónleikarunum, eg var um at blíva eitt sindur pissed off, tí máti skal vera við fashionable late.

Men eg vildi sleppa at hoyra teir live, tí mær dámar ómetaliga væl Marius Ziska og hansara tónleikarar.

Og eg varð ikki vónsvikin. Konsertin var ikki long, ein tímas tíð, men hon var harafturímóti av bestu góðsku.

Eg beit fyrstu ferð ordiliga merki í Marius Ziska, tá fløgan Recreation kom út í 2013. Hetta var ein stílur, sum mær dámdi sera væl.

Í settlistanum í gjárkvøldið vóru fyrst og fremst løg úr teimum báðum Home (2015) og Portur (2018) spældir. Við sær á pallinum hevði hann Allan Tausen, sum spældi bass, trummur og annað mangt og Magnus Johannesen á piano. Vanliga eru fleiri í orkestrinum, men ikki í gjárkvøldið.

Gamli skúli er framúr góður til slíkar, eg hevði nær sagt, intimkonsertir. Akustikkurin er fantastiskur, ljóðið var sera gott, Alexander Gaard stóð við pultin, eg sá bara eina ferð, at Marius hugdi eitt sindur ørkymlaður yvir á Allan Tausen, og til seinastu framførsluna skifti hann gittarin út við eina annan, tí hann vildi ikki makka rætt. Í heila tikið var stemningurin avslappaður og góður, teir tyktust at stórtrívast har frammi, og fólk vóru væl við.

Um eg skal siga, hvussu eg upplivdi framførslurnar, so var tað onkursvegna tað mannliga aftursvarið til Dixie Chick ella The Chicks, sum tær kalla seg nú. Marius Ziska hevur eitt heilt serligt slag av ljóði, brúsandi og melodiskt, og eina serliga høga rødd. Tað, sum eg helt vera heilt fantastiskt við framførsluni í gjárkvøldið, var, at máltónin var so klárur, tað var sum at vera til eina syngjandi poesiframførslu. Eg hoyrdi hvørt einasta orð! Tekstirnir eru merktir av eitt sindur av melankoli, kærleika, sveimandi dreymum, og ljóðið er so ótrúliga rymtiskt og fangandi.

Vit eru mong, sum hava longst eftir, at Gamli Skúli kom til sín rætt, tað má hann sigast at verða komin nú. Marius Ziska lýsti tað við einari søgu: tá hann hevði verið her seinast fyri sjey árum síðan, vóru 10 fólk til konsertina, nú var fullsett.

Siti bert kvirrur og hyggi út

Fuglurin hoyrist

stákast nú

Bygdi sær reiður har eg og tú

sóu bilarnar koyra hvør sín veg

Alt er á ferð

í hesi verð.

Tá eg spakuliga gekk mær til hús aftaná konsertina, sá eg bjarta ljósið av flúgvaranum úr Keypmannahavn koma inn uppi yvir Mykinesi – ja, alt er á ferð í hesi verð …

 … og í dag er várjavndøgur – tað kann næstan ikki blíva betri.

Glatað

Tá ið eg hugsi um tað, sum fyriferst í verðini, rættari sagt Ukrainu, í løtuni, noyðist eg at lurta eftir tónleiki ella lesa bókmentir fyri ikki at blíva dálkað av hesum æviga tíðindastreyminum úr sjónvarpi og útvarpi, sum fær meg at enda bara at resignera.

Tá er tað so gott at lesa góð orð, sum fara beint inn í hjartað og tosa til mín um, hvussu út av lagi sinnisjúkt hetta er, at kríggjast.

This is the sound of the planes in the night

Coming out of the darkness

And into the light

Shining alarmingly

Curiously bright

Eg síggi fyri mær børnini, sum fjala seg fyri bumbunum, sum gráta og skelva av bangilsi, tí tey als ikki skilja, hvat hetta er, sum hendir, og eg husi um ommusonin, sum spyr meg: Omma, fer tað nú at verða verðinskríggj? Ein so ófatiliga álvarssamur spurningur, sum eg royni at svara, men kortini ikki klári at svara erliga. Men hvussu skal eg gera fyri at sissa mín lítla drong, sum merkir á sær, at okkurt er ravruskandi galið.

This is the sound of the murderous drums

The marching of footsteps

The twisting of thumbs

Over and over

Again here it comes

Hjarta bløðir, tá eg síggi fólkini á flogvøllinum í Vágum, sum tykjast púra vilst. Og eru tey ikki tað? Smágenturnar, sum kanska ímynda sær hetta sum eina útferð, sum skjótt fer at enda, tá tey sleppa heim aftur. Smágentan, sum situr undir liðini á mammuni og umsetir fyri hana og greiðir frá um bumbubrestirnar í Kharkiv, tá hon í grundini átti at gingið í skúla heima og als ikki brúkt tíðina uppá at óttast fyri framtíðini, men bara fyri, um hon fór at fáa ta nýggju blusuna, hon hevur sæð í einum handilsvindeyga.

We´re lost

We´re lost

We´re lost

Og glatað eru vit øll, sum ikki skilja, at kríggj er eitt fjandans uppfinnilsi og aldrin gevur nakra meining. Glatað eru tey, sum stetla eftir vegunum fyri at sleppa sær yvir um markið til Póllands, sum fara fram eftir rommum, tí ein russisk granat verður skotin beint har, tey ganga, og glatað kenna tey seg, tí tey ikki hava ánilsi fyri, um tey nakrantíð sleppa heim aftur.

Tell me the story

´bout when you were young

I want to hear it again

Leave in the part

Where the hero gets stung

I want to savour it

I want to play it again

Lurta vit eftir teirra søgum um teirra lív, ella eru vit bara upptikin av at fortelja, hvussu góð og hjálpsom vit eru? Hvussu nógv fólk hava vit higartil drivið úr londunum av vanvidskríggjum? Nær fær hetta ein enda? Tá ið hetjan hevur fingið mønustingin?

This is the sound of the baby´s first breath

The dying of footsteps

The touching of flesh

To hold in your memory

To keep by your chest

We´re lost

So lost

Lost

Eg hugsi um mín ommuson, sum kom til verðina í januar, og sum vit øll elska. Hvussu heppin er hann ikki, at hann livir í einum landi, har kríggj ikki er brostið á. Og eg síggi, at ongin munur er á teimum føroysku og ukrainsku mammunum, tá tær leggja barnið at bringuni og rura tað í svøvn og royna at verja tað ímóti alskyns órógv, tó at kringumstøðurnar eru so út av lagi ymiskar.

Latið okkum royna at hugsa frið, so vit at enda ikki øll glatast, tað vilja Annie Lennox og eg.

2.332.597,900

Hetta talið stendur á talvu á heimasíðuni hjá Hagstovuni, sum vísir, fyri hvussu nógvar pengar vit hava flutt fisk út til Russlands í 2021.

Eru vit til reiðar at ofra hendan útflutningin fyri at revsa Russland?

Er Varðin Pelagic og Bakkafrost til reiðar at ofra sín útflutning, sum fær ávirkan á inntøkur hjá fleiri familjum, sum arbeiða fyri tey ella sigla við bátunum, sum landa sín fisk til teirra?

Er løgmaður til reiðar at seta sanktiónir í verk fyri at revsa Russland?

Eru vit til reiðar at taka ábyrgd av okkum sjálvum, ella vilja vit bara sleppa at spæla fólk í húsi?

Eru vit øll til reiðar?

Eru aðrar reglur galdandi fyri okkum enn fyri onnur lond?

Tá vit tosa, um vinnupolitikkur og uttanríkispolitikkur hanga saman ella ikki í sambandi við radaramálið, er tað sama galdandi fyri innrásina í Ukraine?

Friður ella kríggj, tað er eitt val í báðum førum.

Kríggj er eitt maskulint fyribrigdi, har menn máta, hvussu stórar fansar teir hava: hvussu nógvar rakettir havi eg skotið, hvussu nógv fólk havi eg dripið, hvussu nógvar hermenn (sum opinbart er okkurt annað enn fólk), hvussu skjótt kann eg leggja alt internetið niður, hvussu nógv vald kann eg fáa?

Nei, eg spyrji bara.

Ein paralellverð

Ársins orð  í 2021 var sammóðir.

            Eg kann ikki lata vera við at smílast at hesum undarliga landi, vit búgva í. Samstundis sum politikarar á Føroya Løgtingi gera alt, hvat teir kunnu at sabotera eitt uppskot um sammøður, so velja føroyingar júst hetta orðið til ársins orð.

            Og vit eru stórt sæð púra samd um, at sjálvandi eiga øll børn at hava somu lívstreytir.  Sama tá ið samkynd sluppu at blíva borgarliga vígd, tá vóru fólk í Føroyum fullkomiliga samd í, at tað áttu tey at sleppa, men politikarnir teir grótu upp í spannir, tí tað gekk móti síðstu tíðum!

            Havi júst sitið og skriva eina uppgávu til setrið um Kristin í Geil. Eg veit ikki, hvussu ofta eg mátti steðga á og spyrja meg sjálva: hvat er í grundini broytt síðan 1900, tá ið Kristin í Geil skrivaðu spaltu upp og spaltu niður um, hvussu religiónin gongur hond í hond við afturhaldinum og vil fyri alt í verðini gera okkum ófræls? Ikki so ólukksáliga nógv.

1. akt

            Tann fundamentalistiski kristindómurin, persónifiseraður í Miðflokkinum, hevur nú hildið sína kleimnu hond yvir øllum, sum vil gera okkum fræls, í nógv harrans ár. Teir hava eisini bundið aðrar samgongur enn hesa á hond og fót og givið teimum munnkurv – so komið ikki for gott í gongd -men í hesari hevur hann harumframt lagt seg oman á alt mentanarlív, gjørt okkum til bumbumál og oman á alt sett bann fyri at loyva nøkrum broytingum, sum kunnu geva samkyndum eina tilveru, sum tey sambært mannarættindasáttmálum hava rætt til.

            Miðflokkurin hevur yvirtikið leiklutin hjá Sjálvstýrisflokkinum sum flokkurin, sum kann líma samgongur saman, men hann er túsund ferðir vandamiklari enn sjálvstýrisflokkurin, tí hann kann altíð buka okkum í høvdið við jesuspápanum. Um tú ikki gert so ella so, so er tað tí, at tú ert ein syndari.

            At hoyra Steffan Klein Poulsen gera seg til talsmann fyri kvinnurørsluna og teirra stríð fyri javnrættindum, har á løgtingsins røðarapalli, fær tað at venda sær í mær, tí maðurin hevur ikki hønuskil fyri, hvat kvinnurørslan stendur fyri: Stendur hann ikki har og pástendur, at kvinnurørslan er hótt av transpersónum, og eg veit ikki hvat. Tí nú fara nakrar transkvinnur at taka 1. plássini í ítróttarkappingum, har kvinnur dystast.

            Hesi brøkdeilsprosentini av transkvinnum, sum ikki kunnu samanberast við tey steffantastisku prosentini hjá miðflokkamanninum, sum evt. fara at verða framman fyri í onkrum ítróttarkappingum, eru ikki stórt øðrvísi, enn tá ið Therese Johaug bukar einar hundrað kvinnur á skíðum av og er so klárt nummar eitt hvørja ferð. Og mær vitandi, er Therese Johaug ikki transkvinna. Tá næsta transkvinna strýkur við sigrinum í onkrari elitu-ítróttargrein, so eiga feministar at jubla av gleði, tí tá samanum kemur, so liggur óivað eitt tógvið stríð aftan fyri hetta væl uppiborna heiðursmerki.

            Tað er hugvekjandi at hoyra hesi fólkini, sum elska at hata feministar, men samstundis glaðiliga gíslataka kvinnurørsluna, tá ið tað passar í teirra hatska narrativ.

            Sig mær eitt, hevur maðurin onki millum oyruni? Eitt av størstu eyðkenninum við kvinnurørsluni er, at hon altíð hevur tikið partí fyri minnilutum og kúgaðum: kvinnum, børnum, gomlum, fólk við breki, svørtum, upprunafólki, samkyndum, transpersónum, ja, øllum bólkum, sum eitt konservativt tilafturskomið land roynir at kroysta niður.

            Allan henda langa teinin rundan um kvinnurørslur og transpersónar brúka hesir menn fyri at sleppa undan at koma aftur til tað, sum málið í veruleikanum snýr seg um: sammøður!

            Tíbetur – tíbetur sigi eg bara, eru tað fólk, sum ikki vilja vera við í hesum glantrileikinum á tingi meira: Annika Olsen og Johan Dahl eru mínar hetjur, sjálvt um eg aldrin í lívinum kundi funnið uppá at valt teirra flokk.

2. akt

Glantrileikurin er fullkomin, tá ið landstýrisfólk fara at spæla sær við demokratiið, sum var tað ein tilboðsvøra.

            Eg eri ólukksáliga kedd av, at okkara landstýriskvinna í javnstøðumálum læt seg draga upp á tráð eftir boðum frá patriarkunum. Hin mannin hevði eg ikki væntað annað av. Men hini duga eisini sínar leikir, Heðin Zachariassen lovar Anniku inn aftur. Løgmaður sigur, at fólk kunnu atkvøða, sum tey vilja, og hervið hevur fólkaflokkurin við sínum taktikki bjargað sambandsflokkinum frá at verða totalt sperlaður av sínum egnu.

            Glantrileikurin var eitt flopp, um tú hugsar sum fólkaflokkurin, hann var ein tragedia, um tú hugsar sum miðflokkurin, men hann var ein sigur fyri Føroya fólk, um enn vit, sum sótu á fyrstu parkett kundu staðfesta, at politikarar enn eina ferð hava megnað at máa burtur virðingina fyri Føroya Løgtingi.

Nú bíða vit eftir 3. akt, men eg má bara enn einaferð staðfesta, at fólkið í Føroyum er so langt framman fyri sínar politikarar – ja, tað er sannheit at siga flóvilsigt at lurta eftir hesum konservativu, religiónssteffanatisku monnunum á tingi, sum liva í einari paralellverð, langt burtur frá sínum fólki.

RIP – Ronnie Bennett (Spector)

Tá ið eg fyri nøkrum árum síðani hevði tríggjar tónleikasendingar í útvarpinum við kvinnuligum tónleikarum, valdi eg at kalla hana Tær komu, tær sóu, tær sigraðu. Heitið hevði eg frá sanginum You came, you saw, you conquered, sum orkestrið The Ronettes spældi inn í 1969.

            Orkestrið The Ronettes byrjaði at spæla í 1957 og gjørdist heimskent av sanginum Be my baby, sum kom út í 1963, sum Phil Spector framleiddi saman við teimum.

            Ronnie Spector var leiðarin í orkestrinum og høgt vird av øðrum tónleikarum, sum td. Rolling Stones og Beatles.

            Tá ið tær eftir tógvið stríð vórðu upptiknar í Rock and Roll Hall of Fame, eftir at Phil Spector hevði roynt, alt hann kundi, at forða fyri tí, var tað Keith Richards, sum presenteraði tær á pallinum.

            Hjúnarbandið millum Ronnie og Phil Spector var ein marra fyri hana. Hon varð illa viðfarin, var fyri harðskapi og innistongd í hjúnalagnum, sum hon slapp burturúr í 1972. Hon hevur síðan skrivað sína ævisøgu, har hon m.a. skrivar um hesi ræðsluárini saman við Phil Spector. Bókin eitur Be My Baby: How I Survived Mascara, Miniskirts and Madness, or My Life as a Fabulous Ronette. (1990).

            Ronnie Spector tók undir við #MeToo – rørsluni av somu orsøkum.

            Gentubólkar vóru altíð brandaðar á ávísan hátt í trýssunum, sum skuldi gera tær spennandi og femininar. Ronnie Spector fekk eitt image sum the bad girl of rock and roll, og tað var neyvan ringasta image at fáa, aldantíð tað jú snúi seg um rock and roll.

            Hon hevði serliga útsjónd við svørtum eyelinara rundan um eyguni og høgt uppsettum hári, Sum dragdrotningin Sharon Needles sigur á Instagram í morgun: You know what they say, ‘the higher hair the closer to god’.

            Ronnie Spector hevði nógvar fjepparar. Amy Winehouse var ein teirra, tað sæst m.a. av útsjóndini á Amy Winehouse, men sanniliga eisini tónleikaliga. Tá ið hon doyði, gav Ronnie Spector út sangin Back to Black í 2011 sum ein heiður til hennara, og har pengarnir fóru til Daytop Village, ein viðgerðarstovn fyri bundinskap. Hon framførdi sangin manga ferð síðan,  m.a. tá ið hon var á konsertferð í Bretlandi í 2015.

            Nú er rødd hennara tagnað, og eg má bara staðfesta, at Ronnie Spector er ein teirra, sum er ein sterk fyrimynd fyri meg, sum elski tónleik og virði tað stríð, mangar kvinnur hava av at verða illa viðfarnar av monnum.

Hon kom, hon sá, hon sigraði!

Síðsti deyðskrampin ella seigpíning?

(mynd: pov international)

Enn einaferð sama venanin: hví, hví er hetta landið so tilafturskomið, hví verða kvinnur so lítið virdar, hví, hví, hví.

            Eg havi bara eitt svar: so leingi kvinnur í Føroyum ikki taka seg saman í ein felagsskap og arbeiða miðvíst fyri sínum rættindum og rættindum hjá øðrum kúgaðum bólkum, so sleppur hetta at halda fram!

            Vit mugu hava eitt forum, sum svarar aftur, tá ið mismunur fer fram, sum kunnar javnt og samt um tað, sum fer fram á økjum, sum hava við kvinnuspurningar at gera. Sum talar at, tá ið okkurt verður gjørt, sum ger støðuna hjá kvinnum verri: evnini eru óteljandi:

barsilsskipanin, pensjónin, abortspurningurin, málið um løgtingmenn/kvinnur/limir, lønarspurningar í kvinnufakum, arbeiðsumstøður á ansingarstovnum, umstøður hjá føðandi kvinnum, ólønt arbeiði heima við hús, hvør hevur høvuðsábyrgd av barnaansing, vaski, rudding, lækna/tannlæknavitjanum, ansing av gomlum, umboðan í miðlum, politisk umboðan, umboðan í kommunum, kvinnuharðskapur og buking, neyðtøkur/valdstøkur, gentu-dreingjauppaling, lønarójavni, manglandi starvsuppstiging, mismunur í nevndarsamansetingum, ein kynsuppdeildur arbeiðsmarknaður, manglandi stjóra/leiðaramøguleikar, metoo, kvinnan í søguni …

Eg kann halda fram, men velji at steðga her: tað, sum er av størsta týdningi, er at síggja, at ásanna, at kvinnur eru partar av einum samfelag, sum byggur á, at menn hava valdið og fyri at fáa javnstøðu, mást tú stríðast fyri henni, tí ongin gevur valdið frá sær ókravdur.

            Hetta, sum eg og mangar við mær kalla eitt patriarkalskt samfelag, druknar okkum í einari patriarkalskari fatan av, at tað normala er tað maskulina, tann patriarkalski hugsanarhátturin, sum gjøgnumsúrgar alt okkara tankalív og samfelagsbygnað. Ella sum Simone de Beauvoir segði:

Representation of the world, like the world itself, is the work of men; they describe it from their own point of view, which they confuse with the absolute truth.

Nei, hasir dinosaurarnir, sum onkur kallar teir á facebook, fara ongantíð at finna út av, at teir eru til grin, tí tað eru teir ikki, tað eru vit kvinnur, ja alt Føroya fólk, sum er til grin, so leingi vit ikki veruliga stríðast ímóti – í felag!

So eg spyrji meg sjálva – og tykkum: nær fara vit til verka?

Sum lús millum tvær negl

Katrin Ottarsdóttir
Gentan í verðini
Skaldsøga
Sprotin 2020

Gentan í verðini er fyrsta skaldsøga eftir Katrina Ottarsdóttur. Vit kenna Katrina fyrst sum filmskapara, síðan sum yrkjara, stuttsøguhøvund og nú sum skaldsøguhøvund.

            Tað er ikki uttan týdning at vita júst hetta um høvundin, tí tað gerst greitt fyri hendan ummælaran, at tema í skaldsøguni byggir á tað sama, sum Katrin áður hevur arbeitt við bæði í filmi, yrkingum og í stuttsøgum.

            Søgan um smágentuna og foreldur hennara, sum vit upplivdu í filminum Ludo frá 2014, er tann sama sum í skaldsøguni, eisini tá hugsað verður um umhvørvið. Eg fái ikki latið verið við at brúka somu bygd sum rammu um skaldsøguna, sum er í filminum, og eg haldi, Katrin Ottarsdóttir hevur gjørt hetta við vilja.

            Skaldsøgan kann tó nakað annað enn filmurin, hon kann fyrst og fremst seta nógv meira orð á tað, sum fer fram, útbyggja tema meira, og umframt, so er fokus á ommuna og abban og tey, ið búgva har í húsinum meira enn á foreldrini, sum gentan tó hugsar um alla tíðina.

Søgan

Gentan kemur við bussinum eftir at hava siglt við ferjuni til oynna, har omman og abbin búgva. Hon skal verða har í summarfrí. Gentan er ógvuliga tigandi og smæðin, og lesarin sleppur inn í verð hennara gjøgnum tankar hennara um tað, hon upplivir hjá teimum, og ikki tí at tað hendir so nógv. Hjá gentuni snýr tað seg um at fáa alt við, at lurta eftir, hvat fólk siga, eygleiða hvat tey gera og alla tíðina hava in mente, at tá ið hon verður vaksin, so skal hon ikki verða sum tey. Hon skal skapa sær eitt annað lív. Og eg skilji hana so væl.

Dysfunktionel familja

Túrurin hjá børnum út á bygd í summarfrí hjá ommum og abbum verður vanliga lýstur sera positivur í føroyskum skaldskapi. Har er alt so hugnaligt, har verður tú forkelað og sleppur at uppliva alt møguligt hjá ommuni og abbanum, og so fært tú eitt andarúm frá býnum og foreldrunum har. Men er tað nú soleiðis hjá gentuni í verðini?

            Her er sjálvandi mangt forvitnisligt at uppliva, og gentan sleppur undan serliga mammuni, sum er yvir alt mark fullkomiliga sjálvsentrerað og helst sinnisliga veik. Men hjá ommuni og abbanum er heldur ongin friðsæla, tvørturímóti: tann familjuidyllurin, sum vera skal, fjalir út yvir eina familju, har vantrivnaður er í hásæti.

            Atburðurin, tey havast at í húskinum, har tey ferð eftir ferð traðka inn um mark hjá hvørjum øðrum, ger, at gentan als ikki kann fáa tann linna og ta ró, sum hon í grundini hevur so øgiliga nógv fyri neyðini. Heima við hús gongur mamman og lesur forbannilsi yvir tey bæði pápan og hana nærum hvønn dag, og hon kann als ikki rokna við pápanum, tí hann er ein hosa, sum ikki klárar at verja gentuna á nakran hátt. Í staðin átekur gentan sær leiklutin at verja pápan, so at hann ikki skal koma til at siga nakað ella gera nakað, sum kann øsa mammuna upp.

            Gentan kennir seg óynskta og hugsar eina ferð um, hvørt mamman vil hava hana ella ikki, og her er greið tilsiping til stuttsøguna Í Afrika eru so nógv fitt børn í stuttsøgusavninum Aftanáðrenn (2016), har mamman og pápin sita og stuttleika sær, meðan gentan hoyrir, og “hótta” við at taka sær eitt annað barn heim við, og kanska lata gentuna fara aðra staðni at búgva.

            Hýrurin í húskinum á bygd er á allan hátt sjúkligur: Abbin, sum fær illsinnisanføll í heilum, omman, sum hevur trekt seg burtur úr hjúnabandinum, svevur fyri seg sjálva og brúkar tíðina til at skriva brøv til enskar offiserar, sum hon er komin at kenna undir krígnum, mostirin, sum livir í einari dreymaverð, har alt gongur út uppá at lensa mammubeiggjan í Havn fyri pengar, so at hon kann keypa sær stás, sum hon í grundini lítið brúkar av, og gumman, sum tekur sær av húsarhaldinum og eisini av abbanum kensluliga og kynsliga.

            Eg má viðganga at umframt hetta løgna forholdið millum abban og gummuna, sum gongur fyri seg beint undir nøsini á øllum í húsinum, so fái eg eina ófrættkenda kenslu av, at her fer fram tað, sum verri er, nevnliga blóðskemd. Tað tykir mær, sum abbin ikki bara hevur okkurt koyrandi við gummuni, men at hann eisini ger seg inn á gentuna og mostrina, og hvør veit kanska hevur gjørt tað sama við mammuna at gentuni í verðini, sum kanska aftur kann forklára, hví mamman er, sum hon er.

            Tá ið abbin hevur verið úti eitt kvøldið og kemur seint heim, so liggur gentan og svevur í songini hjá honum, hon vaknar við, at abbin liggur og heldur hana tætt inn at sær:

“Abbin er nokk komin so seint heim, at hann ikki hevur orkað at latið seg í pyjamasin, tann rukkuta við øllum strípunum. Hon fer spakuliga úr songini, hálar náttkjólan niður um rumpuna og fer á tá inn í kamarið hjá gummuni, …” (s. 200)

Eg veit ikki, um tað er rætt, tað kann eisini vera ein byrjandi menning í gentuni, at hon er farin at varnast sín egna seksualitet, tí soleiðis lýsir Katrin eisini gentuna og væl eisini. Men eg sleppi ikki frá hesari ófrættakendu kensluni og hesum skriviháttinum, har alt í húsinum alla tíðina er um at kóka yvir.

Okkurt minus

Eg haldi, at hetta er ein framúr væl skrivað skaldsøga, hon hevur onkur lýti, sum eg hevði viljað ikki vóru, til dømis at hon letur gentuna hoyra ymiskar orðingar, sum hon grundar yvir, tí hon ikki skilir tær, sum t.d. leysingarbørn, sum gentan heldur hanga og darla uppi í luftini, so at hon ikki røkkur eftir teimum. Fleiri slík dømi eru, og eg haldi ikki at tey hóska til eina 11 ára gamla gentu, sum sjálvandi ikki skilir alt, sum tey vaksnu tosa um, men máti skal vera við. Haraftrat hati eg at Katrin skrivar vindag og ikki vindeyga!

Niðurstøða

Lesarin situr eftir við eini fatan av, at patriarkurin, abbin, hevur havt so stóra ávirkan á sínar báðar døtur (mostrina og mammuna), at tær eru vorðnar sálarliga skaddar av honum, og eg grúi fyri gentuni í verðini, tí eitt av hennara yndisspølum er at rykkja bein ella veingir av flugum og vita, um tær klára at flúgva aftaná ella bara detta niður.

            Men eg havi vón um, at gentan fer at klára seg, í øllum førum byrjar hon spakuliga at gera uppreistur at enda í bókini. Tá ið abbin og gumman eru í hjallinum og hugna sær, situr gentan hinumegin veggin og bíðar, ímeðan hon letur eld koma í eina gardinu úr plasti, og samstundis hugsar hon um amerikanarar í Vietnam, sum drepa børn, onkursvegna megnar hon eina einastu ferð at vera óskikkilig fyri at gera tey vaksnu var við, at hon er har. Ella tá ið hon tyggir upp á orðið helviti í sálminum Deyði hvar er nú broddur tín? Helviti, hvar er tín sigur?

“Henni dámar at sleppa at skriva Helviti. HELVITI. Hon átti ikki, men kann ikki lata vera at dáma tað.” (s. 210)

Eg ynski og biði til, at gentan sleppur snikkasleys burtur úr uppalingini.

Eru útisetar vorðnir pariur?

Nú er tað næstan so, at man torir ikki at siga sína hjartans meining.

Var farin at gleða meg til jóla, sum eg plagi at gera á hvørjum ári. Sleppi at síggja mín elskaða ommuson og langommudóttur, sum saman við sínum foreldrum koma heim at halda jól saman við okkum.

Vit hava gjørt alt til reiðar, tey taka test tríggjar dagar áðrenn, aftur á flogvøllinum og sætta dagin. Ímillum hetta tíðarskeiðið halda tey seg øll heima og fara ikki út millum onnur.

Men nú eru fólk í øðini, tí at útisetarnir skulu ikki vága sær at koma heim, og koma teir heim, so eru tey ógvuliga ómoralsk og hugsa ikki um okkum onnur, sum búgva í hesum smørholinum Føroyar.

Eg havi altíð lagt mítt álit á sunna fornuft, og eg má sannheit at siga viðganga, at hóast eg haldi hendan samgongan er reyvin av fjórðu divisjón, so hevur hon klárað væl at takkla hesa koronusmittuna – ja til ug, eftir mínum tykki.

Dentur hevur verið lagdur á, at fólk bera seg at sum ordilig fólk, taka ábyrgd av sær sjálvum og øðrum. Frívilligheitsprinsippið hevur verið í hásæti og ikki tvang, og tað dámar mær altso væl, og eg haldi sannheit at siga, at tað hevur gingið væl at handhevja hetta prinsippið og halda smittuni niðri.

Vit hava eina professionella ráðgeving, professionelt heilsustarvsfólk og testarar. Tað vil við øðrum orðum siga, at okkara tilbúgving fungerar, sum hon skal og meira aftrat.

Nú skal eg ikki guda uppá, at smittutalið ikki fer at vaksa, men eg loyvi mær at ivast í, at útisetar koma heim og fara í býin at ballast hvørja nátt og bera smittuna við sær út um geilar og tún.

Hendan trongdin eftir at fáa løgmann at banna hesum og hasum, steðga allari ferðslu úr útlondum etc etc, er eftir mínum tykki fullkomiliga hysterisk.

Eg vil sleppa at gleða meg til at síggja mína fittu familju savnaða jólaaftan, eftir at tey hava verið í sóttarhaldi. Tey treingja til at koma heim, og vit treingja til at sleppa at klemma tey aftur.

Lat tey for ólukkan fáa frið!