Hin svanga ormveran

Eric Carle er amerikanskur rithøvundur og myndprýðari, sum er vorðin kendur um allan heim. Og ein av orsøkunum er myndabókin Hin svanga ormveran, sum hann gav út í 1969.

Sostatt er hon 50 ára gomul, men framvegis aktuell og nógv lisin.

Bókadeildin hevur givið fýra bøkur út eftir Eric Carle, men Hina svanga ormveruna hava vit givið út í trimum ymiskum formatum.

Myndabókin kom út á føroyskum í 2004, Turið Kjølbro týddi til føroyskt. Í 2007 gav Bókadeildin bókina út við blindaskrift, har myndirnar vóru gjørdar úr ymiskum tilfari, toyi og leðri td., soleiðis at til bar at sansa myndirnar heldur enn at síggja tær. Í 2012 varð bókin givin út til tey smáu sum ein pappbók.

Bókin er helst vorðin klassikari, av tí at hon ger brúk av so nógvum ymiskum frásøgusnildum.

Fyrst og fremst er hon eitt listaverk, haraftrat er hon ein einføld innføring í lívfrøði, men samstundis lærir hon barnið at telja, at kenna nøvnini á døgunum, at kenna mun á heilsugóðum og minni heilsugóðum mati. Yvirornað nertur hon eisini við eitt filosofiskt tema sum vón, menning og broyting.

At tú ert eitt egg, ein ormvera og broytist til ein vakran firvald!

Hetta er nakað, ið barnið skilir: at tað veksur og mennist, og tað kann eisini skiljast av einum, sum stríðist við sín samleika, einum, sum ikki kennir seg heima í sínum kroppi.

Alt, ormveran skal gera fyri at blíva til ein firvald, er at eta seg ígjøgnum alskyns góðan mat og bløð, vit kunnu kanska siga við børnini: hygg, tú mást eta akkurát sum ormveran fyri at gerast stór og vøkur, men sum vaksin vita vit, at meira skal til enn at eta seg til vakurleika og eydnu.

Hin svanga ormveran er eitt meistarverk í øllum sínum einfeldni.

Eiga vit nú øll málið?

Óteljandi hátíðarhald eru á skránni, nú V. U, Hammershaimb fyllir 200 ár.

Og tað er so rímiligt, hann er hóast alt faðir at skriftmálinum, sum vit plaga at taka til, fyri nú at halda tað fast í tí eitt sindur yvirhátíðarliga.

V. U. Hammershaimb hevur gjørt tað gjørligt hjá okkum at málbera okkum á skrift við egnum máli, og tað eiga vit at vera takksom fyri. Helst var hann ikki tann einasti, men nú er tað hann, sum fyllir 200.

Skriftmál okkara hevur fingið manga skorfleingju, tí at tað hevur verið hildið, at tað hevur fjøtrað okkum meira enn gjørt okkum fræls. Helst tí at vit hava havt eitt ótal av monnum, sum hava roynt at vaskað og reinsað málið fyri øll møgulig sløg av ónollum, so tað viðhvørt kendist, sum tú næstan las okkurt á norrønum heldur enn á føroyskum. Hesir menn hava viljað málinum væl, lat ongan iva vera um tað, og teir hava verið málkønir, ja, viðhvørt ynskir tú teir aftur, tí at tað í dag tykist, sum vit meira og minni skíta á, hvør týdningur liggur í málinum, vit tráðnýta einstøk orð uttan at vita av, at málið í grundini liggur inni við óteljandi møguleikum fyri at málbera seg.

Men hinvegin so hevur júst hetta fjøtrað okkum, tí vit eru ikki sloppin at menna málið til eitt nútímans føroyskt mál. Hetta er tó við at broytast, tíbetur. Børnini fáa eina frágera góða frálæru í málinum, ja, tað er enntá so væl vorðið, at mentamálaráðharrin fór frá at skerja tímatalið í føroyskum í byrjanarundirvísingini! Í dag kundi einki barn funnið uppá at sagt fjernsyn ella elevator, nei, nei, nei. Og gott tað sama. Føroyingar skulu sjálvandi tosa føroyskt.

So samanumtikið eri eg sera fegin um, at vit vilja hjúkla um og menna føroyska málið, men tað tykist sum at, tá ið vit skulu hátíðarhalda Hammershaimb, so glíða vit spakuliga aftur í forna tíð og gloyma, at málið er annað enn ein akademisk disiplin.

Kanska tað mest fólksliga er kvøldsetan hjá Málráðnum, sum jú hevur sum motto, at vit øll eiga málið, og har sleppa kvinnur eisini at seta dám á. Eisini hátíðarhaldið hjá Sprotanum er fólksligt, men tað eru bara menn, sum sleppa til orðanna: Teir, sum hava sett varandi spor í føroyska mentan, er yvirskriftin, og teir, sum sleppa at siga nakað um tað, eru Knút og Jákup.

Setrið skipar eisini fyri hátíðarhaldi, og teir, sum sleppa til orðanna har eru: Christer, Jákup, Jógvan, Rakul (ups), Sjúrður, Trond, Hjalmar og Paul. Inni á Nesi fara tey sjálvandi eisini at halda hátíð, har skulu Jákup, Ólavur og Jørgen siga frá. Í Sandavági fara tey at minnast gamlar dagar, har skulu Heine og Jákup siga frá, og á Landsbókasavninum fara Christer, Kim, Ole, Kim, Helgi og Kim at folda seg út.

So samanumtikið verður als ikki tikið upp á tungu tvey tey størstu vandamálini í føroyskum, málið hjá børnum og ungum, og hvussu málsliga kallkynsgerðin er við til at sementera eina patriarkalska mentan í Føroyum. Hetta sæst týðiliga bæði í hálovanini av manninum og fyrilestrum um hvønnfall og suðuroyarmál og corpus osfr. Og kvinnurnar eru sum ikki einaferð bert til pynt, tær lesa yrkingar, spyrja menn um hetta og hatta, lata gávur og byrja seancurnar við innleiðandi talum. Hetta er eitt sindur løgið, tí tað finnast nógvar kvinnur, bæði í Føroyum, Norðurlondum og londum longri burturi við serfrøði í máli, bæði so og so. Men tað tykist sum, at tá ið tað skal vera rættilig veitsla, so sleppa kvinnurnar bara at ganga til handa.

Nærum júst soleiðis sum tað var á FMA 2019.

Tann gamli patriarkurin kann gleða seg – hann fær ein rimmar føðingardag.

Mítt Laurel Canyon

 

Eg gangi oman gjøgnum Traðardal fram við Dalsá, og eg hugsi, at ljóðið av ánni broytist allan vegin oman. Hon er sum eitt tónleikaverk.

 

Eg liggi oman á einum hoylessi í einum lastbili á veg gjøgnum Sørvág, lukturin av turrum hoyggi er so sterkur og góður, at eg næstan fari í eina aðra dimensión.

 

Eg hyggi oman yvir tey sprøklut littu húsini á Christiania, har er so friðarligt, og ongin teirra fer nakrantíð at sleppa í eitt Bo Bedre-blað. Tað er so lívgevandi at hugsa sær.

 

Eg stingi nøsina niður móti nýfødda kroppinum á Róki og njóti angan av barninum, sum nú er komið at vitja okkum.

 

Eg gangi á sandinum og samli leiku at spæla við, og saman við mær er mín besta vinkona Elisabeth.

 

Eg hyggi fram fyri meg í heimi mínum og hugsi um øll tey, ið hava havt sítt lív her undan mær.

 

Eg vitji foreldur míni í kirkjugarðinum og hugsi um alt, sum var.

 

Eg hoyri likkulát uttan fyri kamarsvindeygað og gleðist um, at alt er, sum tað eigur at vera.

 

Eg stýri træskip á havinum mitt á nátt á veg til Hetlands og hugsi, at verðin er óendalig.

 

Eg drukni í tónleiki, sum streymar út úr hátalaranum og hugsi, at listin er ómissandi.

 

Oh, oh, it´s so beautiful to be alone

Got the sun and trees and silence

I´m in my Laurel Canyon home

A loss is a loss is a loss

A friend or a lover a loss is a loss is a loss. Soleiðis sigur internetyrkjarin Rupi Kaur og stjelur sum so mong onnur frá víða gitnu yrkingini hjá Gertrude Stein: Sacred Emily, sum sigst vera ein kvøða til yrkjaran Emily Dickinson. Eg hugsaði sjálvandi um rósuna.

Mangar kvinnur hava verið samanbornar við rósur – vit minnast øll sangin the Rose, sum Amanda McBroom skrivaði, og sum Bette Midler gjørdi ódeyðiligan í filminum um Janis Joplin.

Men tá ið eg hugsi um rósur, hugsi eg fyrst og fremst um sosialistin Rosu Luxemburg, mína stóru fyrimynd, sum varð dripin í dag fyri 100 árum síðan saman við Karl Liebknecht.

Tað er ikki so løgið, at tá ið fólk doyggja ung, so kunnu tey mangan fáa eitt slag av reinleikastatus – og hvør veit, kanska hava vit brúk fyri tí. Rosa Luxemburg er fyri mær ein leiðarstjørna, sum tordi at traðka fram í einari harðari mannfólkaverð, og sum eisini tordi at kritisera viðurkenda kommunistiska hugsan um kollvelting og stat.

Hon var ímóti, at Týskland fór í kríggj – nevnliga 1. veraldarbardaga – og sat tí mestu tíðina, meðan kríggj var, í fongsli. Hon stovnaði saman við øðrum Spartakusrørsluna, sum seinni gjørdist KPD – kommunistaflokkurin í Týsklandi. Onkur vil vera við, at um hon ikki varð blivin myrd, so hevði Týskland kanska ongantíð byrjað 2. veraldarbardaga. Um so er, er ilt at vita – tað, vit vita, er, at hon varð tikin saman við Liebknecht, av tí, sum tey kallaðu Freikorps, førd til hotel Eden, avhoyrd, bard av og síðan sligin í høvdið fleiri ferðir og at enda skotin. Tá tað var gjørt, varð hon førd við bili og tveitt í Landwehrkanalina, sum gongur úr ánni Spree í Berlin.

Hetta hendi 15. janaur 1919.

Á myndini av henni hevur listamaðurin valt at seta plástur á andlit hennara – tí tað var tað, sum gekk fyri seg í høvdinum á henni – tankar og tala – sum teir ræddust og ætlaðu at gera enda á.

A friend or a lover a loss is a loss is a loss.

 

 

Go Amy!

Hetta er ein løgin verð, vit liva í.

Í USA ger man alt, hvat man kann fyri at reinsa ein neyðtøkumann og løna honum við einum lívstíðarstarvi í hægstarætti, so hann kann vera við til at taka rættin frá kvinnum til egnan kropp.

Hóast fleiri ákærur frá kvinnum um, at hann ikki er egnaður at umboða rættarskipanina í USA, tí hann hevur gjørt seg kynsliga inn á tær, so ger patriarkatið við Donaldi Trump á odda alt, hvat tað kann fyri at niðurgera kvinnurættindi og trumfa sín vilja ígjøgnum. Við at lata FBI gera eina kanning av manninum so at siga við påholden penn, so at onki avgerandi skal koma fram um mannin, er øði komin í kvinnurnar. Í gjárkvøldið var mótmælisgonga og yvir 300 fólk handtikin. Harímillum sjónleikarin Amy Schumer, sum hevur heiti sum skemtari, men sum als ikki sær nakað skemtiligt í hesum, sum nú fer fram.

Og hetta við skemti fær meg at hugsa um seinasta happening hjá GMF, har fólk nú sleppa at lata sín innara svínhund leysan í klummum, sum hava heitið Knarrið. Og hetta sleppa tey at gera ónevnd í okkara almenna miðli. Hetta er milt sagt tankavekjandi! Tú onkursvegna eggjar fólki til at oysa út av tínum privatu frustratiónum um kyn, sum enn einaferð skal sementera, hvussu eintáttað vit eru: kvinnur eru eittans slag av fólki, og menn eru eitt annað slag av fólki. Vit verða eintáttað í høvd og reyv. Vit skulu tross allar devlar kroystast niður á smalar kassar, har kvinnur eru freistarinnur, og menn eru snikutir. Sig mær eitt: hvørji øld livir KVF í? Miðøld? Hevur ongin fylgt við í kynsgransking og øllum orðaskiftum, sum fara fram í hesum landinum, har fólk royna at seta orð á, at vit eru menniskju við ymsum lívsfatanum, og at tað ikki ber til at siga, at kvinnur eru soleiðis, og menn eru soleiðis? Hevur ongin varnast #MeToo-rørsluna?

At menn eru til, sum heilsa nýggjari fatan av mansleiklutinum vælkomnum, har hann sleppur at vera rúmligari, enn hann var frammanundan, at maksulinitetur í dag ikki er tann sami, sum hann var fyri 30 árum, og somuleiðis kvinnur: teirra leiklutir eru fjølbroyttir og øðrvísi, tað er so nógv hent, síðan vit tveittu hoftuholdararnar av okkum, lótu okkum úr kitlunum frá Daells og fingu okkum uppvaskimaskinu, stutt sagt hava stríðst fyri at koma úr øllum, sum hevur fjøtrað okkum í øldir.

Men sambært GMF er alt við tað gamla, har verður enn tosað um mammukroppar, strammar troyggjur, stutt skjúrt, gamlar menn, sum vilja hava ungar kvinnur, og at kvinnurnar sjálvar hava skylduna av, at menn hyggja at teimum. Ja, tað er líka við, at man spyr seg sjálva, meinar KVF so eisini, at tær sjálvar hava skyldina av, at tær verða neyðtiknar? Trúgvi tí ikki, men eftir øllum at døma er tað júst hendan fatanin, sum liggur aftan fyri hvítvaskingina av Brett Kavanaugh.

Nei, nú má KVF royna at finna fram til sítt skilvísi aftur. Takið ein morgunfund og roynið at koma ásamt um, at skemt er so ævintýrliga nógv meira enn at oysa út við fordómum um hetta og hatta.

Amy fekk meg rættiliga upp á barrikadurnar í morgun!

Tað serliga ljósið – Vesturskinið

So byrjaði mentanarvikan í Vágum – Í skránni, sum Visitvagar hevur latið gjørt, verður sagt, at fólk kunnu finna súkklurnar fram og so súkkla í felag til Sørvágs at seta mentanarvikuna.

Haldi ikki, at so nógv handanafólk høvdu tikið av tilboðnum, tí har vóru ikki nógv av teimum, men nøkur vóru, og tey skulu vit ikki skelda. Men eg var eitt sindur vónsvikin av, at so fáir sørvingar vóru til setanina á Stakka, tí hon var sera undirhaldandi!

Øll skráin ber brá av nýhugsan, kreativiteti og innovatión. Tað kom eisini til sjóndar á setanini. Og vit, sum høvdu leitað okkum oman á Stakka, fingu eitt fínt upplivilsi.

Marita Dalsgaard setti mentanarvikuna, hon helt eina góða røðu, har tað serliga ljósið – vesturskinið var tema. Og sigast má, at vit sørvingar eru vælsignað við vesturskini, ja tað er ein fragd at njóta ljósið, tá sólin fer til viðar um kvøldarnar.

Blue Coat Brass Band spældi jazz aftaná, so allir gumputungir sørvingar lættu sær á og fingu veingir. Sera gott!

Og so blivu øll bjóðað suppu, treytin var bara at hava egna supputallerk og skeið við – genialt!

Og so kom Jensina í sínum litríku klæðum og fekk fólk rættiliga upp á tá: mammur, pápar, abbar, børn, hundar – tí er tað nakað, Jensina dugir, so er tað at fáa lív í klútarnar. Tá var eg farin inn til Thordis at fáa mær kaffi – har var nógv gott fólk, m.a. Annika Johannessen, sum eg gleði meg til at fara at síggja sunnudagin í Listastovuni. Thordis stákaðist og gjørdi seg klára at fortelja søgu fyri børnum, men tá mátti eg fara, tí ætlanin var at fara fram við kirkjuhúsunum at hyggja at list.

Heðin Kambsdal var komin úr Fuglafirði við nøkrum verkum, sum tóku seg væl út í húsinum. Eg eri enn kedd av, at Mikinesmálningarnir ikki vóru framsýndir inni í kirkjuhúsinum, tá savnsvikuskiftið var. Har høvdu teir rættiliga komið til sín rætt. Har er ljós úr erva og úr síðunum, so at tú sært listina í øllum sínum veldi. Holgar Jacobsen spældi og sang sálmar – altíð hjartanemandi, tá Holgar er við. Serliga hugtakandi var sálmurin Nú skínur sólin bjarta og gyllir fjøll og líð, við orðunum hjá Símuni av Skarði. Vit fingu kaffi og kaku og góð prát, Inga Poulsen Dam hugleiddi um list, og henni kann man gott lurta eftir, m.a. tók hon aftur í orðini: Tøkk fyri at tú hevur, mín kæri, góði Gud, mær givið evni til títt verk at skoða … Fitt av fólki var og skoðaðu verkini – og tað var gott.

So rokandi niðan í Gamla skúla at hyggja at Dreymum við havið, og eg má siga, at hetta var eitt flott punktum á degnum – hóast fleiri fóru víðari aftaná í Marghøllina at lurta eftir Hamraduni.

Filmurin var ein tann mest heilskapaði, eg havi sæð hjá Sakarisi – eg merkti Marjuna Syderbø Kjelnæs aftanfyri í replikkunum, men tað var ikki nóg mikið, tí replikkirnir skulu spælast eisini, Tær báðar høvuðsleikararnir, Juliett Nattestad og Helena Heðinsdóttir, vóru framúr góðar – eg má so siga – borgarstjórin eg eg kappaðust at tára, tá filmurin var um at enda. Hesin filmurin fær ug frá mær, og eg eri fegin um, at tað endiliga eydnaðist mær at síggja filmin hjá Sakaris Stórá. Vinjard Magnussen, sum nýliga er settur í starv í Sørvágs kommunu, boðaði frá, at fleiri filmskvøld fara at vera í vetur í Gamla skúla, og at døma eftir teimum væl nøgdu ljóðunum frá publikum, var púra greitt, at tey filmskvøldini fara at vera líka fullsett, sum hetta var.

Í dag geri eg ikki so nógv við at taka lut í Vesturskini; eg fyrireiki meg til bókmentakvøldið, sum skal vera í Marghøllini mánakvøldið, Fróði hevur verið eftir lyklum til Krígssavnið, áðrenn vatnavegurin verður stongdur. Har er opið sum vanligt millum kl. 14 og 17; og í morgin fara eg og Thordis at hyggja at Beintu.

Seinasti riddarin

Ein sera bilsin Mary – Myndina eigur Sverri Egholm

 

Tað var tann tíð, tá ið tjóðveldisfólk ikki róptu hurra fyri kongshúsinum, tá tey komu at vitja á tingi. Hetta er farin tíð.

Nú hevur ein av fremstu oddvitum í Tjóðveldinum latið gjørt føroysk klæðir til Vincent prins, og hann fer gladliga umborð á Dannebrog at eta pinnamat.

Så gik der tid med det …

Og tingformaðurin verður hunddálkaður í miðlunum, tí hann ikki tímir umborð at eta og mingla, ongin skilir nakað sum helst. Var hann ikki og át føðingardagskaku hjá Fríðriki herfyri, og hvat er hetta við at vera vertur her og har? Ongin skilir nakað sum helst. Og prinsippir, tað eru øll langt síðan farin frá.

Og tá ið vit nú hava slept prinsippunum og skíta á loysingina, so kunnu vit bara øll lata okkum í nissuklæðir, sum tað so niðrandi verður kallað í donskum miðlum, so hava vit okkurt føroyskt at halda okkum til.

Og so mugu Christan og Vincent og Isabella og Josephina vansmektað í føroyskari húgvu og kýsa, meðan øll hini børnini eru í brølapum og øðrum góðum húgvum at verja seg ímóti kuldanum. Og tað seinasta, eg havi hoyrt, er, at húgvurnar venda skeivan veg – hevur man vitað so galið!

Og vei tí konu, sum ikki hevur dugað at tikið mál av Fríðriki og hevur verið atvold til, at hann hevur gingið í alt ov síðari troyggju – Jesus Kristus, tað KANN man bara ikki! Og hasin rektarin á Glasi, hví gekk hann hvítklæddur og tók ímóti feðgunum báðum – nei – álvaratos – onkur prinsippir mugu vit hava eftir!

Men tað er ikki bara hesin, sum ikki dugir fólkaskikk, tí man skuldi trúð, at ein prinsur dugdi sovorðið. Men fer hann ikki spankulárandi av stað at taka í hondia á onkrum mitt í tjóðsanginum! Tað var líka við, at tað endaði sum í disneyteknifilminum Aristocats – at alt hornorkestrið mundi sett trompetirnar í hálsin.

Tobbi, sum er so einastandandi góður at úttala seg, so tú skuldi trúð, at hann dagliga las í Takt og Tone hjá Emmu Gad, sigur í aftursvari til Árna Dahl á Vágaportalinum, at trupulleikin eri ikki breyðflísin umborð á danska matriklinum “Dannebrog”:

problemið er, at loysingarvongurin á tingi er stein hamrandi deyður. Lívlátin. Meginmálið er deytt, fyri tíðina, og nú snýr tað seg meiri um hvørt føroysk børn skulu hava tveir pápar ella um onkur kona skal gerast maður ella øvut, alt gott um tað, men her kámast alt í einum bagatellragnaroki.

Hvat sigur man ikki fyri at sleppa at ganga á bonaðum gólvum.