Blómuskapið á klantrasliga legginum

Eg havi loyst knútin um nominering til norðurlendsku bókmentaheiðurslønina næsta ár. Bókin er funnin! Eg varnaðist hana í somu løtu, eg kom inn í bókhandilin, tíbetur var elsta dóttirin við, so hon hoyrdi mítt mutl, meðan eg gekk rundan um bunkan av bókum, nart við, luktaði, blaðaði, segði áh, áh, hon er flott, harrajesus hon er fullkomin og annað slíkt av sama slag, men keypti eg hana, nei! Gud viti hví, eg angraði tað fleiri ferðir aftaná.

 

Men so fór eg um ein hvassan kant, gjørdist 65 og fekk gávur og góðan døgurða og kaku og gávur, nógvar heilsur á facebook og messenger og í telefonini.

 

Tað besta vóru tó gávurnar frá børnum og ommubørnum. Alt verk eftir kvinnum, sjálvandi, eitt prent eftir Deu Trier Mørch, ein bók við signaturi eftir Adda Lykkeboe og bókina Leitanin eftir at vera eftir Katarinu Nolsøe. og her er tað, at eg havi loyst knútin hjá uppstillingarnevndini. Bókin, sum skal vera í uppskoti næstu ferð, er nevnliga júst hendan hjá Katarinu Nolsøe.

Hon er sjáldsama væl frágingin, har er alt ein samanhangandi heild, fantastiskar tekningar, fantastiskar yrkingar, og so eru tær skrivaðar á fantastiska góðum føroyskum máli, so at tú gerst so ómetaliga glað at vera føroysktmælt: Vit kunnu jú siga alt á okkara máli.

Sum prikkurin yvir i´ið fóru eg og dóttirin og versonurin at hyggja at leikinum hjá Katarinu, og eg má siga, at sjáldan havi eg sitið so rimmarføst á stólinum, ja, viðhvørt mátti eg næstan slíta meg úr einari transu og noyða munnin saman aftur, so væl var hetta uppsett og ikki minni spælt. Eg havi aldrin sæð Gunnvá Zachariassen spælt so væl, sum hon gjørdi her, og eg havi sæð hana spælt nógvar og góðar leikir.

Sjálvt um tað er mítt arbeiði at seta orð saman, at ritstjórna, at kuta orð burtur og alt møguligt, sum hevur við orð at gera, so eri eg ikki før fyri at greina hendan leikin, sum byggir á bókina við sama navni.

Fyrst og fremst var hendan framførslan merkt av at tann, ið hevði leverað tilfarið, visti, hvat hon tosaði um.

Tað byrjar alt við vektleysa kroppinum, sum er onkra aðrastaðni, um fallið, har tú ikki veitst, hvar og nær tað endar, um spakuliga at tora at koma upp aftur, burtur úr avbyrgingini og út í lívið hjá hinum.

Eg var so tikin á bóli, at tá ið Gunnvá framførir eitt hjartaskerandi skríggj á pallinum, sum ongan enda vil taka, bresti eg út úr at gráta, tí eg kenni á mær, at hetta var tað, sum skuldi til, nú fer hon at tora at koma fyri seg aftur, nú slapp hon av við slanguna og djevulin og tó, so vita bæði hon, sum skrivað hevur, hon sum framførir, og vit sum hyggja, at tú noyðist at liva við djevlinum, tú mást foreina teg við hann, hyggja í eyguni á honum, rura honum fyri at sissa hann.

Leikurin er upplagdur at spæla á øðrum málum, so onkur má skunda sær at týða til norðulendsk mál. Takk fyri Katarina, Gunnvá, Búi og øll, sum hava havt nakað við hann at gjørt.

Og bókina, hana fari eg at bera við mær inn at hjartanum og lesa og læra av. Takk og lov fyri hesa gávaðu kvinnu!

 

Elinborg Lützen

Í hesum døgum er forvitnislig framsýning á Listasavni Føroya við listaverkum eftir Elinborg Lützen.

Á heimasíðuni hjá Listasavn Føroya stendur, at Elinborg ikki fann seg sjálva sum listafólk fyrr enn í 1960.

Tískil hevur Bókadeild Føroya Lærarafelags alla orsøk at frøast yvir, at hon kanska hava verið ein hjálp í leitanini, hon hevur havt av sær sjálvari.

Bókadeild Føroya Lærarafelags gav Elinborg rúm fyri sínum grafisku tekningum longu í 1950, tá ið hon hevði eina mynd í Míni jólabók. Myndin var av húsum, har roykur kemur úr skorsteinum. Aftanfyri húsini er eitt høgt fjall, og framman fyri er ein brekka oman á sjógv. Søgan var Drongurin og huldufólkini eftir Martin Joensen, og tríggjar myndir vóru til søguna, hinar báðar átti Eivind Dalsgarð.

Tað vóru teir báðir, Holgar Bærentsen og Jákup M. Kjeld, sum stóðu fyri útgávuni.

Síðan hevði Elinborg myndir í Jólabókini í 1951, -52 og -54.

Í 1959 gav Føroya Lærarafelag fyrsta ævintýrsavnið út, Ævintýr 1, sum Heðin Brú hevði týtt, og har átti Elinborg allar myndirnar. Seks søvn vórðu tilsamans, seinasta kom út í 1974.

Í 1960 hevur Elinborg myndprýtt permuna á Míni Jólabók. Myndin er av einglinum, sum flýgur uppi yvir hirðinum. Hann er komin at boða frá, at Jesus er føddur. Tað er sermerkt fyri hesa permuna, at hon fyllir bæði for- og baksíðu. Á baksíðuni flúgva fuglar í ring uppi yvir bønum, sum má sigast at vera okkurt merkisvert, kanska er hetta fyri at vísa á tað serliga við Jesu føðing, at eitt undur er hent. Perman er svørt og blá, býtt upp á tveir partar: niðari partur er bláur, og har eru hirðar og fuglar svartir, ovari partur er svartur, og har er eingilin, stjørnurnar og fuglarnir bláir. Heitið og árstalið er við reyðum.

Tað vóru Jens Pauli Heinesen, Jákup M. Kjeld og Svenning Tausen, sum stóðu fyri útgávuni av Jólabókini.

Í nýggjari tíð hevur Bókadeildin eisini givið bøkur út við tekningum eftir Elinborg Lützen. Tað eru tær báðar Í skýmingini, sum er ein myndabók við smáum skjaldrum og ævintýrum eftir Sofíu Petersen. Bókin kom út í 1988, men nakrar av myndunum hjá Elinborg eru eldri enn so, av tí at tær hava verið at sæð í 1948, tá ið bókin fyrstu ferð varð givin út á Egnum forlagi. Í útgávuni frá 1988 eru enn fleri skjaldur og ævintýr og sjálvsagt enn fleiri myndir eftir Elinborg enn í upprunaútgávuni.

Hin bókin er Barnarímur eftir Hans A. Djurhuus, sum Bókadeildin fyrstu ferð gav út í 1992. Myndirnar eru tó frá 1964, tá ið H. N. Jacobsen Bókhandil gav bókina út.

Í 2012 læt Bókadeildin Landsbókasavninum metalplátur (kliché´ir) í varðveitslu, sum hava verið brúktar at prenta bøkur við, eisini bøkur við myndum eftir Elinborg Lützen.

Tríggjar av bókunum, har Elinborg eigur myndirnar, eru enn at fáa til keyps. Tað eru Ævintýr1, 5 og 6, Í skýmingini og so sjálvandi Barnarímurnar, sum verða endurprentaðar aftur og aftur.

Bókadeildini gevur ungum listafólki rúm at royna seg.

Tá í tíðini vóru tað fólk sum Janus Kamban, William Heinesen, Elinborg Lützen, Bárður Jákupsson, Ingálvur av Reyni og mong onnur, í dag fáa ung listafólk rúmd bæði í Jólabókini, sum kemur út á hvørjum ári og í upprunaføroysku bókum.

Á tann hátt roynir Bókadeildin at seta við í vónini um, at tað kann vera ein hjálp í leitan teirra at mennast sum listafólk.

 

 

Hin langa líðingin

Byrjaði at lesa Ikki fyrr enn tá í flogfarinum niður til Danmarkar. Tað seinasta var lisið langa fríggjadag, hóskaði stak væl til innihaldið, av tí at bókin er ein long líðilsissøga við einum eitt sindur happy end.

Nú ljóði eg kanska, sum mær ikki dámar bókini, men tað er ikki so. Bókin er stak væl skrivað, tú flýgur ígjøgnum hana, og sjálvt um eg ikki havi verið ígjøgnum hetta, sum Janus fer ígjøgnum, so haldi eg, at hetta má vera nøkulunda soleiðis, tá ið tú noyðist at liva við hesum slagi av sjúku og deyða tætt inn at tær.

Snúningsásin er hetta tá og nú, og hóast orðið tá er eitt orð, tú vanliga setur í samband við nakað, sum er farið, so er tað kortini talan um eina framtíð, okkurt sum tú noyðist at bíða eftir, okkurt tú skalt gera, men ikki fært gjørt, tí hetta sjúka menniskja, sum tú elskar, heldur tær føstum í einum ongamannlandi, har tú hvørki sleppur at drekka ella at skriva fyri at dulma pínuna.

Janus, yrkjari og hjálparfólk í bókhandli, er høvuðspersónurin. Og hvat kann vera meira hóskandi enn at arbeiða í bókhandli, tá ið tú ikki kanst liva av tínari skriving, í so máta átti Janus at havt eitt eydnusamt lív, hann hevur eina konu, sum hann elskar, ein hund, sum skapar samanhald hjúnanna millum, tí Janus vil ikki hava børn til tað sama, ein hundur, sum eisini hevur ein sera týðandi leiklut sum skipari av gerandisdegnum, og sum er ein bjargingarboya at krøkja seg í, tá ið Janus noyðist út at anda og fáa sær ein royk ella báðar tveir fyri at sleppa undan tí sálartrýsti, sum tað er at síggja konuna fána burtur, broytast og gerast eitt hím.

Bókin hevur ein einfaldan bygnað, og tað er ein sannur lætti, at tú viðhvørt fært eina bók at lesa, har tú ikki noyðist at lesa ein kapittul í senn vápnað við etymologiskari orðabók og ógemeina nógvum toli. Og sannheit at siga, fært tú akkurát líka nógv burtur úr tí einfalda sum úr tí samansetta.

Treyðugt so, eg skuldi kortini venja meg við hana, tí eg helt, at hon brúkti í so nógv myndamál at byrja við, eg minnist, at eg hugsaði, at eg hopað ikki, at hon var alt ov nógv lík einari yrking, eitt tekstaslag, sum mær annars dámar sera væl, men eg vandist skjótt við skrivingarlagið, og eg haldi ikki, at myndamálið minkaði, tað bleiv bara betri.

Okkurt var eisini, sum eg helt kundi verið betri ritstjórnað, men tað var ólukksáliga lítið, og kanska átti tað at vera har, onkrar uppafturtøkur, sum eg helt vera óneyðugar, men kanska var hetta bara orsakað av mínum fakidioti. Sára Mikkelsen hevur gjørt permuna, sum er framúr væl gjørd og rakar mitt í essens. Svullurin, sum breiðir seg út yvir skrivingina, sum køvir alt!

Fáir persónar eru í skaldsøguni, tey bæði Elsa og Janus í fyrra parti og Rósa og Janus í seinna parti og so nakrir hjápersónar aftrat, sum eru væl lýstir, og sum ikki taka yvir, men eru ikki til fyri annað enn at lýsa støðuna hjá Janusi betur.

Minnist, at mamma mín plagdi at siga, at einkjumannasorg er sum álbogastød, menn klára seg ikki uttan eina kvinnu aftrat sær, men onkursvegna er hendan Rósa sum ein druknandi, sum bjargar sær upp á land hjá Janusi. Tey bæði líkasum liva víðari í niðran, hann av síni sorg yvir konuna, og hon av sínum sálarkvøl av at í fleiri ár at hava verið bukað og bard av manni sínum. Og kortini fær Rósa sama leiklut, sum kvinnur mangan fáa, hon er tann, sum tekur sær av Janusi, ger honum døgurða, kókar honum kaffi, fær hann at gera okkurt fornuftugt. Hon tekur eisini avgerðina fyri hann at pakka minnini um Elsu niður og liva víðari saman við sær.

Og hóast tað at fara at drekka er nógv lættari at gera enn at skriva, so fær Janus, gud havi lov, skrivihugin aftur til seinast, men tá hevur Job, sum er tað hann drekkur, og sum kanska er ein nokkso eyðsýnd tilsiping til ein annan líðilsisfullan persón, næstan gjørt enda á honum, um tað ikki var fyri Rósu, sum heldur honum nøkulunda a float.

Tá eg var liðug at lesa, og Jesus var deyður á krossinum, lurtaði eg eftir Canon í D duri eftir Johann Pachelbel, sum altíð hevur staðið sum nakað av tí syrgiligasta, eg havi hoyrt, og eg hugsaði um orðini hjá George Harrison: All things must pass. None of life´s strings can last. So, I must be on my way and face another day.

Hin svanga ormveran

Eric Carle er amerikanskur rithøvundur og myndprýðari, sum er vorðin kendur um allan heim. Og ein av orsøkunum er myndabókin Hin svanga ormveran, sum hann gav út í 1969.

Sostatt er hon 50 ára gomul, men framvegis aktuell og nógv lisin.

Bókadeildin hevur givið fýra bøkur út eftir Eric Carle, men Hina svanga ormveruna hava vit givið út í trimum ymiskum formatum.

Myndabókin kom út á føroyskum í 2004, Turið Kjølbro týddi til føroyskt. Í 2007 gav Bókadeildin bókina út við blindaskrift, har myndirnar vóru gjørdar úr ymiskum tilfari, toyi og leðri td., soleiðis at til bar at sansa myndirnar heldur enn at síggja tær. Í 2012 varð bókin givin út til tey smáu sum ein pappbók.

Bókin er helst vorðin klassikari, av tí at hon ger brúk av so nógvum ymiskum frásøgusnildum.

Fyrst og fremst er hon eitt listaverk, haraftrat er hon ein einføld innføring í lívfrøði, men samstundis lærir hon barnið at telja, at kenna nøvnini á døgunum, at kenna mun á heilsugóðum og minni heilsugóðum mati. Yvirornað nertur hon eisini við eitt filosofiskt tema sum vón, menning og broyting.

At tú ert eitt egg, ein ormvera og broytist til ein vakran firvald!

Hetta er nakað, ið barnið skilir: at tað veksur og mennist, og tað kann eisini skiljast av einum, sum stríðist við sín samleika, einum, sum ikki kennir seg heima í sínum kroppi.

Alt, ormveran skal gera fyri at blíva til ein firvald, er at eta seg ígjøgnum alskyns góðan mat og bløð, vit kunnu kanska siga við børnini: hygg, tú mást eta akkurát sum ormveran fyri at gerast stór og vøkur, men sum vaksin vita vit, at meira skal til enn at eta seg til vakurleika og eydnu.

Hin svanga ormveran er eitt meistarverk í øllum sínum einfeldni.

Eiga vit nú øll málið?

Óteljandi hátíðarhald eru á skránni, nú V. U, Hammershaimb fyllir 200 ár.

Og tað er so rímiligt, hann er hóast alt faðir at skriftmálinum, sum vit plaga at taka til, fyri nú at halda tað fast í tí eitt sindur yvirhátíðarliga.

V. U. Hammershaimb hevur gjørt tað gjørligt hjá okkum at málbera okkum á skrift við egnum máli, og tað eiga vit at vera takksom fyri. Helst var hann ikki tann einasti, men nú er tað hann, sum fyllir 200.

Skriftmál okkara hevur fingið manga skorfleingju, tí at tað hevur verið hildið, at tað hevur fjøtrað okkum meira enn gjørt okkum fræls. Helst tí at vit hava havt eitt ótal av monnum, sum hava roynt at vaskað og reinsað málið fyri øll møgulig sløg av ónollum, so tað viðhvørt kendist, sum tú næstan las okkurt á norrønum heldur enn á føroyskum. Hesir menn hava viljað málinum væl, lat ongan iva vera um tað, og teir hava verið málkønir, ja, viðhvørt ynskir tú teir aftur, tí at tað í dag tykist, sum vit meira og minni skíta á, hvør týdningur liggur í málinum, vit tráðnýta einstøk orð uttan at vita av, at málið í grundini liggur inni við óteljandi møguleikum fyri at málbera seg.

Men hinvegin so hevur júst hetta fjøtrað okkum, tí vit eru ikki sloppin at menna málið til eitt nútímans føroyskt mál. Hetta er tó við at broytast, tíbetur. Børnini fáa eina frágera góða frálæru í málinum, ja, tað er enntá so væl vorðið, at mentamálaráðharrin fór frá at skerja tímatalið í føroyskum í byrjanarundirvísingini! Í dag kundi einki barn funnið uppá at sagt fjernsyn ella elevator, nei, nei, nei. Og gott tað sama. Føroyingar skulu sjálvandi tosa føroyskt.

So samanumtikið eri eg sera fegin um, at vit vilja hjúkla um og menna føroyska málið, men tað tykist sum at, tá ið vit skulu hátíðarhalda Hammershaimb, so glíða vit spakuliga aftur í forna tíð og gloyma, at málið er annað enn ein akademisk disiplin.

Kanska tað mest fólksliga er kvøldsetan hjá Málráðnum, sum jú hevur sum motto, at vit øll eiga málið, og har sleppa kvinnur eisini at seta dám á. Eisini hátíðarhaldið hjá Sprotanum er fólksligt, men tað eru bara menn, sum sleppa til orðanna: Teir, sum hava sett varandi spor í føroyska mentan, er yvirskriftin, og teir, sum sleppa at siga nakað um tað, eru Knút og Jákup.

Setrið skipar eisini fyri hátíðarhaldi, og teir, sum sleppa til orðanna har eru: Christer, Jákup, Jógvan, Rakul (ups), Sjúrður, Trond, Hjalmar og Paul. Inni á Nesi fara tey sjálvandi eisini at halda hátíð, har skulu Jákup, Ólavur og Jørgen siga frá. Í Sandavági fara tey at minnast gamlar dagar, har skulu Heine og Jákup siga frá, og á Landsbókasavninum fara Christer, Kim, Ole, Kim, Helgi og Kim at folda seg út.

So samanumtikið verður als ikki tikið upp á tungu tvey tey størstu vandamálini í føroyskum, málið hjá børnum og ungum, og hvussu málsliga kallkynsgerðin er við til at sementera eina patriarkalska mentan í Føroyum. Hetta sæst týðiliga bæði í hálovanini av manninum og fyrilestrum um hvønnfall og suðuroyarmál og corpus osfr. Og kvinnurnar eru sum ikki einaferð bert til pynt, tær lesa yrkingar, spyrja menn um hetta og hatta, lata gávur og byrja seancurnar við innleiðandi talum. Hetta er eitt sindur løgið, tí tað finnast nógvar kvinnur, bæði í Føroyum, Norðurlondum og londum longri burturi við serfrøði í máli, bæði so og so. Men tað tykist sum, at tá ið tað skal vera rættilig veitsla, so sleppa kvinnurnar bara at ganga til handa.

Nærum júst soleiðis sum tað var á FMA 2019.

Tann gamli patriarkurin kann gleða seg – hann fær ein rimmar føðingardag.

Mítt Laurel Canyon

 

Eg gangi oman gjøgnum Traðardal fram við Dalsá, og eg hugsi, at ljóðið av ánni broytist allan vegin oman. Hon er sum eitt tónleikaverk.

 

Eg liggi oman á einum hoylessi í einum lastbili á veg gjøgnum Sørvág, lukturin av turrum hoyggi er so sterkur og góður, at eg næstan fari í eina aðra dimensión.

 

Eg hyggi oman yvir tey sprøklut littu húsini á Christiania, har er so friðarligt, og ongin teirra fer nakrantíð at sleppa í eitt Bo Bedre-blað. Tað er so lívgevandi at hugsa sær.

 

Eg stingi nøsina niður móti nýfødda kroppinum á Róki og njóti angan av barninum, sum nú er komið at vitja okkum.

 

Eg gangi á sandinum og samli leiku at spæla við, og saman við mær er mín besta vinkona Elisabeth.

 

Eg hyggi fram fyri meg í heimi mínum og hugsi um øll tey, ið hava havt sítt lív her undan mær.

 

Eg vitji foreldur míni í kirkjugarðinum og hugsi um alt, sum var.

 

Eg hoyri likkulát uttan fyri kamarsvindeygað og gleðist um, at alt er, sum tað eigur at vera.

 

Eg stýri træskip á havinum mitt á nátt á veg til Hetlands og hugsi, at verðin er óendalig.

 

Eg drukni í tónleiki, sum streymar út úr hátalaranum og hugsi, at listin er ómissandi.

 

Oh, oh, it´s so beautiful to be alone

Got the sun and trees and silence

I´m in my Laurel Canyon home

A loss is a loss is a loss

A friend or a lover a loss is a loss is a loss. Soleiðis sigur internetyrkjarin Rupi Kaur og stjelur sum so mong onnur frá víða gitnu yrkingini hjá Gertrude Stein: Sacred Emily, sum sigst vera ein kvøða til yrkjaran Emily Dickinson. Eg hugsaði sjálvandi um rósuna.

Mangar kvinnur hava verið samanbornar við rósur – vit minnast øll sangin the Rose, sum Amanda McBroom skrivaði, og sum Bette Midler gjørdi ódeyðiligan í filminum um Janis Joplin.

Men tá ið eg hugsi um rósur, hugsi eg fyrst og fremst um sosialistin Rosu Luxemburg, mína stóru fyrimynd, sum varð dripin í dag fyri 100 árum síðan saman við Karl Liebknecht.

Tað er ikki so løgið, at tá ið fólk doyggja ung, so kunnu tey mangan fáa eitt slag av reinleikastatus – og hvør veit, kanska hava vit brúk fyri tí. Rosa Luxemburg er fyri mær ein leiðarstjørna, sum tordi at traðka fram í einari harðari mannfólkaverð, og sum eisini tordi at kritisera viðurkenda kommunistiska hugsan um kollvelting og stat.

Hon var ímóti, at Týskland fór í kríggj – nevnliga 1. veraldarbardaga – og sat tí mestu tíðina, meðan kríggj var, í fongsli. Hon stovnaði saman við øðrum Spartakusrørsluna, sum seinni gjørdist KPD – kommunistaflokkurin í Týsklandi. Onkur vil vera við, at um hon ikki varð blivin myrd, so hevði Týskland kanska ongantíð byrjað 2. veraldarbardaga. Um so er, er ilt at vita – tað, vit vita, er, at hon varð tikin saman við Liebknecht, av tí, sum tey kallaðu Freikorps, førd til hotel Eden, avhoyrd, bard av og síðan sligin í høvdið fleiri ferðir og at enda skotin. Tá tað var gjørt, varð hon førd við bili og tveitt í Landwehrkanalina, sum gongur úr ánni Spree í Berlin.

Hetta hendi 15. janaur 1919.

Á myndini av henni hevur listamaðurin valt at seta plástur á andlit hennara – tí tað var tað, sum gekk fyri seg í høvdinum á henni – tankar og tala – sum teir ræddust og ætlaðu at gera enda á.

A friend or a lover a loss is a loss is a loss.