Lítli, týðarin Heðin

Havi mangan hugsað hetta, at vit áttu at havt eina virðisløn at givið týðarum. Vit eru so fáment og hava tí fyri neyðini at týða úr øðrum málum eisini. Hetta víðakar sanniliga eisini um sjónarringin!

Heðin M. Klein er ein teirra, sum týðir, umframt at hann yrkir sjálvur.

Fyrstu ferð, eg varnaðist hansara týðingar, var, tá ið eg fekk savnið Flytifuglur frá mammu og pápa mínum í studentagáva saman við einum gullringi. Tey vistu sum var, gentan át bøkur, so skuldi eg hava nakra gávu, so mátti bók verða uppi í. Og so var hon so glæsulig eisini við gullpermu, hóskaði so væl til ein nýklaktan student.

Týddu yrkingrnar í Flytifugli vóru avspegling av tíðini, vit livdu í fyrst í sjeytiárunum. Eitt sindur reyð, eitt sindur easygoing, øgiliga tjóðskaparlig, øgiliga nógv ímóti EEC …

Hetta við EEC var nakað eg visti, at Heðin var ímóti, tí tað var eg eisini, og eg plagdi at fara út á háskúlan á eec-fund, saman við Heðini, Steinbirni og DP og øðrum. Og vit spældu enntá eec-kabarett, og Heðin og eg bæði vóru sendimenn í EEC, minnist meg rætt. Í øllum førum menn, tí eg royndi at fjala síða hárið undir einum kasjetti.

Flytifuglur kom út júst hetta lagnuárið, tá ið Fólkafylkingin móti EEC stríddist fyri at forða fyri, at Føroyar gjørdust limir í felagsskapinum.

Fyrsta yrkingasavnið hjá Heðini Væmingar og vaggandi gjálv var komið út nøkur ár frammanundan, tá ið Heðin gekk á læraraskúla, so var steðgur í nógv ár. Kanska var hann næstan tikin á bóli av at geva sítt egna yrkingasavn út, ella hevði hann so nógv at gera sum politikari.

Eg gangi við leinkjaðum hondum og fótum

Men fuglasongurin í fjøllunum

og angin av blómum í skóginum

blíðkar mína endaleysu einsligu ferð.

Ho Chi Minh

Í 2005, árið eftir at eg var byrjað á Bókadeildini kom Heðin við týðingum av yrkingum hjá Olav H. Hauge. Eg var sjálvandi in awe, tordi næstan ikki at nerta tær, tí maðurin var yrkjari, og vei mær, um eg broytti ein stav. Hjá yrkjarum er tað týdningarmikið at komma og punktum er sett rætt,hjá summum í hvussu er, og her verður ikki altíð hugsað um at halda seg til statsautoriseraðar orðabøkur.

Hetta vóru yrkingar úr savninum Dropar i austavind, sum Heðin hevði týtt. Eitt savn, eg taki í hondini aftur og aftur. Her hevur hann m.a. meistarliga týtt yrkingina, sum skuldi gerast høvuðstema fyri norsku luttøkuna á Frankfurtar bókamessuni í ár:

Tað er tann dreymin

Tað er tann dreymin vit bera,

at nakað undursamt verður,

at tað kann verða –

at tíðin letur seg upp

at hjartað letur seg upp

at hurðar lata seg upp

at bergið letur seg upp

at keldurnar spretta –

at dreymurin letur seg upp,

at vit ein morgun í dýrd leggja inn

á ein vág sum vit einki fyrr vistu um.

Olav H. Hauge

Í ár hevur Heðin aftur gjørt um seg við tveimum yrkingasøvnum, einum frá sær sjálvum og einum týddum.

Og av tí, at tað eru týðingar, hetta snýr seg um, so má eg sigi honum stóra takk fyri at hava týtt yrkingar eftir fyrstu kvinnu, sum fekk bókmentaheiðurslønina fryi bundnan skaldskap, Nelly Sachs.

Heðin hevur eisini verið so djarvur, at hann hevur valt at geva sítt egna yrkingasavn út við pinkliti á permuni, kann ikki vera meira kvinnuligt! Sær út sum søtur slushísur – leskiligt.

Heðin hevur skrivað um yrkjaran aftast í savninum Tín angist er lýsandi vorðin, eitt listafólk, hvørs endaleysa sorg og líðing er sum eitt monomant kórverk, sum hann tekur til.

Nelly Sachs fekk nobelvirðislønina í 1966.

Aftan fyri hurðina

togar tú so í longsuls-togið

at tárini spríkja

í hesi kelduni speglar tú tær –

Nelly Sachs

Nú, eg komi at hugsa um tað, so hevur Heðin 50 ára jubileum í ár. Fyrsta útgavan Væmingar og vaggandi gjálv kom út í 69 og hesi bæði seinastu søvnini í ár.

Um tit eru í ferð við at leggja til rættis at lesa 100 bøkur í 2020, so lesið í hvussu er eitt yrkingasavn, tit fara ikki at angra tað!

Ljós yvir land og løgting

Yrking

maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, kona, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, kona,, maður, kona, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, kona, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, kona, kona, maður, maður, kona, maður, maður, maður, maður, kona, sum stákast í køkini, kona, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, kona á niðasta trapputrini undir einum manni, maður, kona, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður, maður …

Børnini velja javnstøðu

Val hevur verið útskrivað á bókasøvnum um alt landið. Eg havi fingið nøkur úrslit og kann beinanvegin konstatera, at í mun til vaksnamannavalið, ið verið hevur, ganga børn fult og heilt inn fyri javnstøðu.
Pippi Langsokkur vann sannførandi við 125 atkvøðum.
Úrslitini eru nú komin, og fínteljingin er av, og hesi eru vald inn á barnatingið:

1 Pippi Langsokkur 125 atkvøður
2 Luddi og Lundisa 122 atkvøður
3 Herviligi Henry 99 atkvøður

4 Vitello 93 atkvøður
5 Stóra skrímsl og Lítla skrímsl 62 atkvøður

6 Klemmiligi Klæmint 61 atkvøður

7 Droya Drós 60 atkvøður

       8 Lítla Mý 52 atkvøður

9 Gruffalo 50 atkvøður
10 Vinni vespa 30 atkvøður
11 Wilbert 27 atkvøður
12 Mamma Mu 26 atkvøður

Hóast valið er sera javnt millum kynini, so er greitt, at dreingjafigurarnir hava fingið væl meira av atkvøðum enn genturnar. 391 atkvøður móti 254, so hóast Pippi er fremst, so vinna dreingirnir í atkvøðutali. Hetta er galdandi bæði á bygd og býi, so her hava atkvøðurnar í høvuðsstaðnum ikki gjørt stóran mun. Spurningurin er, hvat er at gera við hetta? Kynskvoteringar hava verið brúktar í uppstillingini, so her er onki at koma eftir. Vit noyðast helst at smyrja okkum við, at dreingir sum heild eru populerari enn gentur.
Um vit fara inn í eina nærri greining av atkvøðubýtinum, so er umframt hetta, at børn ganga fult og heilt inn fyri javnstøðu, eisini lætt at síggja, hvørjar persónseginleikar børn seta hægst: dirvi, at vera seg sjálv, rættvísi, ans fyri náttúruni og so eisini hetta at vera eitt sindur illavorðin viðhvørt.
Fýra tey fyrstu valevnini geva greitt boð um, at hetta eru eginleikar, sum børn velja fram um aðrar.
So er eitt lítið lop niður til fimm tey næstu valevnini á listanum, hetta eru figurar, sum umboða kvinnur, sum ikki lata seg kúga av kúllasligum dreingjum sum Herviliga Henry td., men børn vilja eisini hava klemm og kærleika, og eitt sindur av spenningi og óhugna er heldur ikki av vegnum, tí okkurt skulu vit hava at søta okkum tilveruna við. Lívið er jú so fjølbroytt.
Eitt, sum vekir ans, nú so nógv verður tosað um kynsskifti niður á 6 ára aldur, er, at børn geva kynsleysum sína atkvøður: lítla og stóra skrímsl hava fingið heilar 57 atkvøður. Hetta átti at givið øllum nakað at hugsa um.
Tey trý seinastu á listanum sleppa eisini inn í barnatingið, tí gáttin er lág, men tey eru ikki nakrir svervektarar, og hvør kann siga børnini ring fyri tað, eg meini so við, hvør er hesin Wilbert? Og hvør er góður við vespur? Og neyt – eru tey ikki bara nøkur neyt?
Men kanska áttu vit at lært børnini, at vespur eru góðar fyri náttúruna, og frá kúm fáa vit mjólk og kjøt (altso bara tey sum ikki eru veganar), men Wilbert, honum flættast ikki við. Hann er fullkomiliga seg sjálvur, hendan, ið skrivar, hevur undrað seg yvir, um hann man hava stillað upp fyri Framtakið!

Elinborg Lützen

Í hesum døgum er forvitnislig framsýning á Listasavni Føroya við listaverkum eftir Elinborg Lützen.

Á heimasíðuni hjá Listasavn Føroya stendur, at Elinborg ikki fann seg sjálva sum listafólk fyrr enn í 1960.

Tískil hevur Bókadeild Føroya Lærarafelags alla orsøk at frøast yvir, at hon kanska hava verið ein hjálp í leitanini, hon hevur havt av sær sjálvari.

Bókadeild Føroya Lærarafelags gav Elinborg rúm fyri sínum grafisku tekningum longu í 1950, tá ið hon hevði eina mynd í Míni jólabók. Myndin var av húsum, har roykur kemur úr skorsteinum. Aftanfyri húsini er eitt høgt fjall, og framman fyri er ein brekka oman á sjógv. Søgan var Drongurin og huldufólkini eftir Martin Joensen, og tríggjar myndir vóru til søguna, hinar báðar átti Eivind Dalsgarð.

Tað vóru teir báðir, Holgar Bærentsen og Jákup M. Kjeld, sum stóðu fyri útgávuni.

Síðan hevði Elinborg myndir í Jólabókini í 1951, -52 og -54.

Í 1959 gav Føroya Lærarafelag fyrsta ævintýrsavnið út, Ævintýr 1, sum Heðin Brú hevði týtt, og har átti Elinborg allar myndirnar. Seks søvn vórðu tilsamans, seinasta kom út í 1974.

Í 1960 hevur Elinborg myndprýtt permuna á Míni Jólabók. Myndin er av einglinum, sum flýgur uppi yvir hirðinum. Hann er komin at boða frá, at Jesus er føddur. Tað er sermerkt fyri hesa permuna, at hon fyllir bæði for- og baksíðu. Á baksíðuni flúgva fuglar í ring uppi yvir bønum, sum má sigast at vera okkurt merkisvert, kanska er hetta fyri at vísa á tað serliga við Jesu føðing, at eitt undur er hent. Perman er svørt og blá, býtt upp á tveir partar: niðari partur er bláur, og har eru hirðar og fuglar svartir, ovari partur er svartur, og har er eingilin, stjørnurnar og fuglarnir bláir. Heitið og árstalið er við reyðum.

Tað vóru Jens Pauli Heinesen, Jákup M. Kjeld og Svenning Tausen, sum stóðu fyri útgávuni av Jólabókini.

Í nýggjari tíð hevur Bókadeildin eisini givið bøkur út við tekningum eftir Elinborg Lützen. Tað eru tær báðar Í skýmingini, sum er ein myndabók við smáum skjaldrum og ævintýrum eftir Sofíu Petersen. Bókin kom út í 1988, men nakrar av myndunum hjá Elinborg eru eldri enn so, av tí at tær hava verið at sæð í 1948, tá ið bókin fyrstu ferð varð givin út á Egnum forlagi. Í útgávuni frá 1988 eru enn fleri skjaldur og ævintýr og sjálvsagt enn fleiri myndir eftir Elinborg enn í upprunaútgávuni.

Hin bókin er Barnarímur eftir Hans A. Djurhuus, sum Bókadeildin fyrstu ferð gav út í 1992. Myndirnar eru tó frá 1964, tá ið H. N. Jacobsen Bókhandil gav bókina út.

Í 2012 læt Bókadeildin Landsbókasavninum metalplátur (kliché´ir) í varðveitslu, sum hava verið brúktar at prenta bøkur við, eisini bøkur við myndum eftir Elinborg Lützen.

Tríggjar av bókunum, har Elinborg eigur myndirnar, eru enn at fáa til keyps. Tað eru Ævintýr1, 5 og 6, Í skýmingini og so sjálvandi Barnarímurnar, sum verða endurprentaðar aftur og aftur.

Bókadeildini gevur ungum listafólki rúm at royna seg.

Tá í tíðini vóru tað fólk sum Janus Kamban, William Heinesen, Elinborg Lützen, Bárður Jákupsson, Ingálvur av Reyni og mong onnur, í dag fáa ung listafólk rúmd bæði í Jólabókini, sum kemur út á hvørjum ári og í upprunaføroysku bókum.

Á tann hátt roynir Bókadeildin at seta við í vónini um, at tað kann vera ein hjálp í leitan teirra at mennast sum listafólk.

 

 

Blómuskapið á klantrasliga legginum

Eg havi loyst knútin um nominering til norðurlendsku bókmentaheiðurslønina næsta ár. Bókin er funnin! Eg varnaðist hana í somu løtu, eg kom inn í bókhandilin, tíbetur var elsta dóttirin við, so hon hoyrdi mítt mutl, meðan eg gekk rundan um bunkan av bókum, nart við, luktaði, blaðaði, segði áh, áh, hon er flott, harrajesus hon er fullkomin og annað slíkt av sama slag, men keypti eg hana, nei! Gud viti hví, eg angraði tað fleiri ferðir aftaná.

 

Men so fór eg um ein hvassan kant, gjørdist 65 og fekk gávur og góðan døgurða og kaku og gávur, nógvar heilsur á facebook og messenger og í telefonini.

 

Tað besta vóru tó gávurnar frá børnum og ommubørnum. Alt verk eftir kvinnum, sjálvandi, eitt prent eftir Deu Trier Mørch, ein bók við signaturi eftir Adda Lykkeboe og bókina Leitanin eftir at vera eftir Katarinu Nolsøe. og her er tað, at eg havi loyst knútin hjá uppstillingarnevndini. Bókin, sum skal vera í uppskoti næstu ferð, er nevnliga júst hendan hjá Katarinu Nolsøe.

Hon er sjáldsama væl frágingin, har er alt ein samanhangandi heild, fantastiskar tekningar, fantastiskar yrkingar, og so eru tær skrivaðar á fantastiska góðum føroyskum máli, so at tú gerst so ómetaliga glað at vera føroysktmælt: Vit kunnu jú siga alt á okkara máli.

Sum prikkurin yvir i´ið fóru eg og dóttirin og versonurin at hyggja at leikinum hjá Katarinu, og eg má siga, at sjáldan havi eg sitið so rimmarføst á stólinum, ja, viðhvørt mátti eg næstan slíta meg úr einari transu og noyða munnin saman aftur, so væl var hetta uppsett og ikki minni spælt. Eg havi aldrin sæð Gunnvá Zachariassen spælt so væl, sum hon gjørdi her, og eg havi sæð hana spælt nógvar og góðar leikir.

Sjálvt um tað er mítt arbeiði at seta orð saman, at ritstjórna, at kuta orð burtur og alt møguligt, sum hevur við orð at gera, so eri eg ikki før fyri at greina hendan leikin, sum byggir á bókina við sama navni.

Fyrst og fremst var hendan framførslan merkt av at tann, ið hevði leverað tilfarið, visti, hvat hon tosaði um.

Tað byrjar alt við vektleysa kroppinum, sum er onkra aðrastaðni, um fallið, har tú ikki veitst, hvar og nær tað endar, um spakuliga at tora at koma upp aftur, burtur úr avbyrgingini og út í lívið hjá hinum.

Eg var so tikin á bóli, at tá ið Gunnvá framførir eitt hjartaskerandi skríggj á pallinum, sum ongan enda vil taka, bresti eg út úr at gráta, tí eg kenni á mær, at hetta var tað, sum skuldi til, nú fer hon at tora at koma fyri seg aftur, nú slapp hon av við slanguna og djevulin og tó, so vita bæði hon, sum skrivað hevur, hon sum framførir, og vit sum hyggja, at tú noyðist at liva við djevlinum, tú mást foreina teg við hann, hyggja í eyguni á honum, rura honum fyri at sissa hann.

Leikurin er upplagdur at spæla á øðrum málum, so onkur má skunda sær at týða til norðulendsk mál. Takk fyri Katarina, Gunnvá, Búi og øll, sum hava havt nakað við hann at gjørt.

Og bókina, hana fari eg at bera við mær inn at hjartanum og lesa og læra av. Takk og lov fyri hesa gávaðu kvinnu!

 

Hin langa líðingin

Byrjaði at lesa Ikki fyrr enn tá í flogfarinum niður til Danmarkar. Tað seinasta var lisið langa fríggjadag, hóskaði stak væl til innihaldið, av tí at bókin er ein long líðilsissøga við einum eitt sindur happy end.

Nú ljóði eg kanska, sum mær ikki dámar bókini, men tað er ikki so. Bókin er stak væl skrivað, tú flýgur ígjøgnum hana, og sjálvt um eg ikki havi verið ígjøgnum hetta, sum Janus fer ígjøgnum, so haldi eg, at hetta má vera nøkulunda soleiðis, tá ið tú noyðist at liva við hesum slagi av sjúku og deyða tætt inn at tær.

Snúningsásin er hetta tá og nú, og hóast orðið tá er eitt orð, tú vanliga setur í samband við nakað, sum er farið, so er tað kortini talan um eina framtíð, okkurt sum tú noyðist at bíða eftir, okkurt tú skalt gera, men ikki fært gjørt, tí hetta sjúka menniskja, sum tú elskar, heldur tær føstum í einum ongamannlandi, har tú hvørki sleppur at drekka ella at skriva fyri at dulma pínuna.

Janus, yrkjari og hjálparfólk í bókhandli, er høvuðspersónurin. Og hvat kann vera meira hóskandi enn at arbeiða í bókhandli, tá ið tú ikki kanst liva av tínari skriving, í so máta átti Janus at havt eitt eydnusamt lív, hann hevur eina konu, sum hann elskar, ein hund, sum skapar samanhald hjúnanna millum, tí Janus vil ikki hava børn til tað sama, ein hundur, sum eisini hevur ein sera týðandi leiklut sum skipari av gerandisdegnum, og sum er ein bjargingarboya at krøkja seg í, tá ið Janus noyðist út at anda og fáa sær ein royk ella báðar tveir fyri at sleppa undan tí sálartrýsti, sum tað er at síggja konuna fána burtur, broytast og gerast eitt hím.

Bókin hevur ein einfaldan bygnað, og tað er ein sannur lætti, at tú viðhvørt fært eina bók at lesa, har tú ikki noyðist at lesa ein kapittul í senn vápnað við etymologiskari orðabók og ógemeina nógvum toli. Og sannheit at siga, fært tú akkurát líka nógv burtur úr tí einfalda sum úr tí samansetta.

Treyðugt so, eg skuldi kortini venja meg við hana, tí eg helt, at hon brúkti í so nógv myndamál at byrja við, eg minnist, at eg hugsaði, at eg hopað ikki, at hon var alt ov nógv lík einari yrking, eitt tekstaslag, sum mær annars dámar sera væl, men eg vandist skjótt við skrivingarlagið, og eg haldi ikki, at myndamálið minkaði, tað bleiv bara betri.

Okkurt var eisini, sum eg helt kundi verið betri ritstjórnað, men tað var ólukksáliga lítið, og kanska átti tað at vera har, onkrar uppafturtøkur, sum eg helt vera óneyðugar, men kanska var hetta bara orsakað av mínum fakidioti. Sára Mikkelsen hevur gjørt permuna, sum er framúr væl gjørd og rakar mitt í essens. Svullurin, sum breiðir seg út yvir skrivingina, sum køvir alt!

Fáir persónar eru í skaldsøguni, tey bæði Elsa og Janus í fyrra parti og Rósa og Janus í seinna parti og so nakrir hjápersónar aftrat, sum eru væl lýstir, og sum ikki taka yvir, men eru ikki til fyri annað enn at lýsa støðuna hjá Janusi betur.

Minnist, at mamma mín plagdi at siga, at einkjumannasorg er sum álbogastød, menn klára seg ikki uttan eina kvinnu aftrat sær, men onkursvegna er hendan Rósa sum ein druknandi, sum bjargar sær upp á land hjá Janusi. Tey bæði líkasum liva víðari í niðran, hann av síni sorg yvir konuna, og hon av sínum sálarkvøl av at í fleiri ár at hava verið bukað og bard av manni sínum. Og kortini fær Rósa sama leiklut, sum kvinnur mangan fáa, hon er tann, sum tekur sær av Janusi, ger honum døgurða, kókar honum kaffi, fær hann at gera okkurt fornuftugt. Hon tekur eisini avgerðina fyri hann at pakka minnini um Elsu niður og liva víðari saman við sær.

Og hóast tað at fara at drekka er nógv lættari at gera enn at skriva, so fær Janus, gud havi lov, skrivihugin aftur til seinast, men tá hevur Job, sum er tað hann drekkur, og sum kanska er ein nokkso eyðsýnd tilsiping til ein annan líðilsisfullan persón, næstan gjørt enda á honum, um tað ikki var fyri Rósu, sum heldur honum nøkulunda a float.

Tá eg var liðug at lesa, og Jesus var deyður á krossinum, lurtaði eg eftir Canon í D duri eftir Johann Pachelbel, sum altíð hevur staðið sum nakað av tí syrgiligasta, eg havi hoyrt, og eg hugsaði um orðini hjá George Harrison: All things must pass. None of life´s strings can last. So, I must be on my way and face another day.

Hin svanga ormveran

Eric Carle er amerikanskur rithøvundur og myndprýðari, sum er vorðin kendur um allan heim. Og ein av orsøkunum er myndabókin Hin svanga ormveran, sum hann gav út í 1969.

Sostatt er hon 50 ára gomul, men framvegis aktuell og nógv lisin.

Bókadeildin hevur givið fýra bøkur út eftir Eric Carle, men Hina svanga ormveruna hava vit givið út í trimum ymiskum formatum.

Myndabókin kom út á føroyskum í 2004, Turið Kjølbro týddi til føroyskt. Í 2007 gav Bókadeildin bókina út við blindaskrift, har myndirnar vóru gjørdar úr ymiskum tilfari, toyi og leðri td., soleiðis at til bar at sansa myndirnar heldur enn at síggja tær. Í 2012 varð bókin givin út til tey smáu sum ein pappbók.

Bókin er helst vorðin klassikari, av tí at hon ger brúk av so nógvum ymiskum frásøgusnildum.

Fyrst og fremst er hon eitt listaverk, haraftrat er hon ein einføld innføring í lívfrøði, men samstundis lærir hon barnið at telja, at kenna nøvnini á døgunum, at kenna mun á heilsugóðum og minni heilsugóðum mati. Yvirornað nertur hon eisini við eitt filosofiskt tema sum vón, menning og broyting.

At tú ert eitt egg, ein ormvera og broytist til ein vakran firvald!

Hetta er nakað, ið barnið skilir: at tað veksur og mennist, og tað kann eisini skiljast av einum, sum stríðist við sín samleika, einum, sum ikki kennir seg heima í sínum kroppi.

Alt, ormveran skal gera fyri at blíva til ein firvald, er at eta seg ígjøgnum alskyns góðan mat og bløð, vit kunnu kanska siga við børnini: hygg, tú mást eta akkurát sum ormveran fyri at gerast stór og vøkur, men sum vaksin vita vit, at meira skal til enn at eta seg til vakurleika og eydnu.

Hin svanga ormveran er eitt meistarverk í øllum sínum einfeldni.