Tá ið eg fyri nøkrum árum síðani hevði tríggjar tónleikasendingar í útvarpinum við kvinnuligum tónleikarum, valdi eg at kalla hana Tær komu, tær sóu, tær sigraðu. Heitið hevði eg frá sanginum You came, you saw, you conquered, sum orkestrið The Ronettes spældi inn í 1969.
Orkestrið The Ronettes byrjaði at spæla í 1957 og gjørdist heimskent av sanginum Be my baby, sum kom út í 1963, sum Phil Spector framleiddi saman við teimum.
Ronnie Spector var leiðarin í orkestrinum og høgt vird av øðrum tónleikarum, sum td. Rolling Stones og Beatles.
Tá ið tær eftir tógvið stríð vórðu upptiknar í Rock and Roll Hall of Fame, eftir at Phil Spector hevði roynt, alt hann kundi, at forða fyri tí, var tað Keith Richards, sum presenteraði tær á pallinum.
Hjúnarbandið millum Ronnie og Phil Spector var ein marra fyri hana. Hon varð illa viðfarin, var fyri harðskapi og innistongd í hjúnalagnum, sum hon slapp burturúr í 1972. Hon hevur síðan skrivað sína ævisøgu, har hon m.a. skrivar um hesi ræðsluárini saman við Phil Spector. Bókin eitur Be My Baby: How I Survived Mascara, Miniskirts and Madness, or My Life as a Fabulous Ronette. (1990).
Ronnie Spector tók undir við #MeToo – rørsluni av somu orsøkum.
Gentubólkar vóru altíð brandaðar á ávísan hátt í trýssunum, sum skuldi gera tær spennandi og femininar. Ronnie Spector fekk eitt image sum the bad girl of rock and roll, og tað var neyvan ringasta image at fáa, aldantíð tað jú snúi seg um rock and roll.
Hon hevði serliga útsjónd við svørtum eyelinara rundan um eyguni og høgt uppsettum hári, Sum dragdrotningin Sharon Needles sigur á Instagram í morgun: You know what they say, ‘the higher hair the closer to god’.
Ronnie Spector hevði nógvar fjepparar. Amy Winehouse var ein teirra, tað sæst m.a. av útsjóndini á Amy Winehouse, men sanniliga eisini tónleikaliga. Tá ið hon doyði, gav Ronnie Spector út sangin Back to Black í 2011 sum ein heiður til hennara, og har pengarnir fóru til Daytop Village, ein viðgerðarstovn fyri bundinskap. Hon framførdi sangin manga ferð síðan, m.a. tá ið hon var á konsertferð í Bretlandi í 2015.
Nú er rødd hennara tagnað, og eg má bara staðfesta, at Ronnie Spector er ein teirra, sum er ein sterk fyrimynd fyri meg, sum elski tónleik og virði tað stríð, mangar kvinnur hava av at verða illa viðfarnar av monnum.
Enn einaferð sama venanin: hví, hví er hetta landið so tilafturskomið, hví verða kvinnur so lítið virdar, hví, hví, hví.
Eg havi bara eitt svar: so leingi kvinnur í Føroyum ikki taka seg saman í ein felagsskap og arbeiða miðvíst fyri sínum rættindum og rættindum hjá øðrum kúgaðum bólkum, so sleppur hetta at halda fram!
Vit mugu hava eitt forum, sum svarar aftur, tá ið mismunur fer fram, sum kunnar javnt og samt um tað, sum fer fram á økjum, sum hava við kvinnuspurningar at gera. Sum talar at, tá ið okkurt verður gjørt, sum ger støðuna hjá kvinnum verri: evnini eru óteljandi:
barsilsskipanin, pensjónin, abortspurningurin, málið um løgtingmenn/kvinnur/limir, lønarspurningar í kvinnufakum, arbeiðsumstøður á ansingarstovnum, umstøður hjá føðandi kvinnum, ólønt arbeiði heima við hús, hvør hevur høvuðsábyrgd av barnaansing, vaski, rudding, lækna/tannlæknavitjanum, ansing av gomlum, umboðan í miðlum, politisk umboðan, umboðan í kommunum, kvinnuharðskapur og buking, neyðtøkur/valdstøkur, gentu-dreingjauppaling, lønarójavni, manglandi starvsuppstiging, mismunur í nevndarsamansetingum, ein kynsuppdeildur arbeiðsmarknaður, manglandi stjóra/leiðaramøguleikar, metoo, kvinnan í søguni …
Eg kann halda fram, men velji at steðga her: tað, sum er av størsta týdningi, er at síggja, at ásanna, at kvinnur eru partar av einum samfelag, sum byggur á, at menn hava valdið og fyri at fáa javnstøðu, mást tú stríðast fyri henni, tí ongin gevur valdið frá sær ókravdur.
Hetta, sum eg og mangar við mær kalla eitt patriarkalskt samfelag, druknar okkum í einari patriarkalskari fatan av, at tað normala er tað maskulina, tann patriarkalski hugsanarhátturin, sum gjøgnumsúrgar alt okkara tankalív og samfelagsbygnað. Ella sum Simone de Beauvoir segði:
Representation of the world, like the world itself, is the work of men; they describe it from their own point of view, which they confuse with the absolute truth.
Nei, hasir dinosaurarnir, sum onkur kallar teir á facebook, fara ongantíð at finna út av, at teir eru til grin, tí tað eru teir ikki, tað eru vit kvinnur, ja alt Føroya fólk, sum er til grin, so leingi vit ikki veruliga stríðast ímóti – í felag!
So eg spyrji meg sjálva – og tykkum: nær fara vit til verka?
Katrin Ottarsdóttir Gentan í verðini Skaldsøga Sprotin 2020
Gentan í verðini er fyrsta skaldsøga eftir Katrina Ottarsdóttur. Vit kenna Katrina fyrst sum filmskapara, síðan sum yrkjara, stuttsøguhøvund og nú sum skaldsøguhøvund.
Tað er ikki uttan týdning at vita júst hetta um høvundin, tí tað gerst greitt fyri hendan ummælaran, at tema í skaldsøguni byggir á tað sama, sum Katrin áður hevur arbeitt við bæði í filmi, yrkingum og í stuttsøgum.
Søgan um smágentuna og foreldur hennara, sum vit upplivdu í filminum Ludo frá 2014, er tann sama sum í skaldsøguni, eisini tá hugsað verður um umhvørvið. Eg fái ikki latið verið við at brúka somu bygd sum rammu um skaldsøguna, sum er í filminum, og eg haldi, Katrin Ottarsdóttir hevur gjørt hetta við vilja.
Skaldsøgan kann tó nakað annað enn filmurin, hon kann fyrst og fremst seta nógv meira orð á tað, sum fer fram, útbyggja tema meira, og umframt, so er fokus á ommuna og abban og tey, ið búgva har í húsinum meira enn á foreldrini, sum gentan tó hugsar um alla tíðina.
Søgan
Gentan kemur við bussinum eftir at hava siglt við ferjuni til oynna, har omman og abbin búgva. Hon skal verða har í summarfrí. Gentan er ógvuliga tigandi og smæðin, og lesarin sleppur inn í verð hennara gjøgnum tankar hennara um tað, hon upplivir hjá teimum, og ikki tí at tað hendir so nógv. Hjá gentuni snýr tað seg um at fáa alt við, at lurta eftir, hvat fólk siga, eygleiða hvat tey gera og alla tíðina hava in mente, at tá ið hon verður vaksin, so skal hon ikki verða sum tey. Hon skal skapa sær eitt annað lív. Og eg skilji hana so væl.
Dysfunktionel familja
Túrurin hjá børnum út á bygd í summarfrí hjá ommum og abbum verður vanliga lýstur sera positivur í føroyskum skaldskapi. Har er alt so hugnaligt, har verður tú forkelað og sleppur at uppliva alt møguligt hjá ommuni og abbanum, og so fært tú eitt andarúm frá býnum og foreldrunum har. Men er tað nú soleiðis hjá gentuni í verðini?
Her er sjálvandi mangt forvitnisligt at uppliva, og gentan sleppur undan serliga mammuni, sum er yvir alt mark fullkomiliga sjálvsentrerað og helst sinnisliga veik. Men hjá ommuni og abbanum er heldur ongin friðsæla, tvørturímóti: tann familjuidyllurin, sum vera skal, fjalir út yvir eina familju, har vantrivnaður er í hásæti.
Atburðurin, tey havast at í húskinum, har tey ferð eftir ferð traðka inn um mark hjá hvørjum øðrum, ger, at gentan als ikki kann fáa tann linna og ta ró, sum hon í grundini hevur so øgiliga nógv fyri neyðini. Heima við hús gongur mamman og lesur forbannilsi yvir tey bæði pápan og hana nærum hvønn dag, og hon kann als ikki rokna við pápanum, tí hann er ein hosa, sum ikki klárar at verja gentuna á nakran hátt. Í staðin átekur gentan sær leiklutin at verja pápan, so at hann ikki skal koma til at siga nakað ella gera nakað, sum kann øsa mammuna upp.
Gentan kennir seg óynskta og hugsar eina ferð um, hvørt mamman vil hava hana ella ikki, og her er greið tilsiping til stuttsøguna Í Afrika eru so nógv fitt børn í stuttsøgusavninum Aftanáðrenn (2016), har mamman og pápin sita og stuttleika sær, meðan gentan hoyrir, og “hótta” við at taka sær eitt annað barn heim við, og kanska lata gentuna fara aðra staðni at búgva.
Hýrurin í húskinum á bygd er á allan hátt sjúkligur: Abbin, sum fær illsinnisanføll í heilum, omman, sum hevur trekt seg burtur úr hjúnabandinum, svevur fyri seg sjálva og brúkar tíðina til at skriva brøv til enskar offiserar, sum hon er komin at kenna undir krígnum, mostirin, sum livir í einari dreymaverð, har alt gongur út uppá at lensa mammubeiggjan í Havn fyri pengar, so at hon kann keypa sær stás, sum hon í grundini lítið brúkar av, og gumman, sum tekur sær av húsarhaldinum og eisini av abbanum kensluliga og kynsliga.
Eg má viðganga at umframt hetta løgna forholdið millum abban og gummuna, sum gongur fyri seg beint undir nøsini á øllum í húsinum, so fái eg eina ófrættkenda kenslu av, at her fer fram tað, sum verri er, nevnliga blóðskemd. Tað tykir mær, sum abbin ikki bara hevur okkurt koyrandi við gummuni, men at hann eisini ger seg inn á gentuna og mostrina, og hvør veit kanska hevur gjørt tað sama við mammuna at gentuni í verðini, sum kanska aftur kann forklára, hví mamman er, sum hon er.
Tá ið abbin hevur verið úti eitt kvøldið og kemur seint heim, so liggur gentan og svevur í songini hjá honum, hon vaknar við, at abbin liggur og heldur hana tætt inn at sær:
“Abbin er nokk komin so seint heim, at hann ikki hevur orkað at latið seg í pyjamasin, tann rukkuta við øllum strípunum. Hon fer spakuliga úr songini, hálar náttkjólan niður um rumpuna og fer á tá inn í kamarið hjá gummuni, …” (s. 200)
Eg veit ikki, um tað er rætt, tað kann eisini vera ein byrjandi menning í gentuni, at hon er farin at varnast sín egna seksualitet, tí soleiðis lýsir Katrin eisini gentuna og væl eisini. Men eg sleppi ikki frá hesari ófrættakendu kensluni og hesum skriviháttinum, har alt í húsinum alla tíðina er um at kóka yvir.
Okkurt minus
Eg haldi, at hetta er ein framúr væl skrivað skaldsøga, hon hevur onkur lýti, sum eg hevði viljað ikki vóru, til dømis at hon letur gentuna hoyra ymiskar orðingar, sum hon grundar yvir, tí hon ikki skilir tær, sum t.d. leysingarbørn, sum gentan heldur hanga og darla uppi í luftini, so at hon ikki røkkur eftir teimum. Fleiri slík dømi eru, og eg haldi ikki at tey hóska til eina 11 ára gamla gentu, sum sjálvandi ikki skilir alt, sum tey vaksnu tosa um, men máti skal vera við. Haraftrat hati eg at Katrin skrivar vindag og ikki vindeyga!
Niðurstøða
Lesarin situr eftir við eini fatan av, at patriarkurin, abbin, hevur havt so stóra ávirkan á sínar báðar døtur (mostrina og mammuna), at tær eru vorðnar sálarliga skaddar av honum, og eg grúi fyri gentuni í verðini, tí eitt av hennara yndisspølum er at rykkja bein ella veingir av flugum og vita, um tær klára at flúgva aftaná ella bara detta niður.
Men eg havi vón um, at gentan fer at klára seg, í øllum førum byrjar hon spakuliga at gera uppreistur at enda í bókini. Tá ið abbin og gumman eru í hjallinum og hugna sær, situr gentan hinumegin veggin og bíðar, ímeðan hon letur eld koma í eina gardinu úr plasti, og samstundis hugsar hon um amerikanarar í Vietnam, sum drepa børn, onkursvegna megnar hon eina einastu ferð at vera óskikkilig fyri at gera tey vaksnu var við, at hon er har. Ella tá ið hon tyggir upp á orðið helviti í sálminum Deyði hvar er nú broddur tín? Helviti, hvar er tín sigur?
“Henni dámar at sleppa at skriva Helviti. HELVITI. Hon átti ikki, men kann ikki lata vera at dáma tað.” (s. 210)
Eg ynski og biði til, at gentan sleppur snikkasleys burtur úr uppalingini.
Nú er tað næstan so, at man torir ikki at siga sína hjartans meining.
Var farin at gleða meg til jóla, sum eg plagi at gera á hvørjum ári. Sleppi at síggja mín elskaða ommuson og langommudóttur, sum saman við sínum foreldrum koma heim at halda jól saman við okkum.
Vit hava gjørt alt til reiðar, tey taka test tríggjar dagar áðrenn, aftur á flogvøllinum og sætta dagin. Ímillum hetta tíðarskeiðið halda tey seg øll heima og fara ikki út millum onnur.
Men nú eru fólk í øðini, tí at útisetarnir skulu ikki vága sær at koma heim, og koma teir heim, so eru tey ógvuliga ómoralsk og hugsa ikki um okkum onnur, sum búgva í hesum smørholinum Føroyar.
Eg havi altíð lagt mítt álit á sunna fornuft, og eg má sannheit at siga viðganga, at hóast eg haldi hendan samgongan er reyvin av fjórðu divisjón, so hevur hon klárað væl at takkla hesa koronusmittuna – ja til ug, eftir mínum tykki.
Dentur hevur verið lagdur á, at fólk bera seg at sum ordilig fólk, taka ábyrgd av sær sjálvum og øðrum. Frívilligheitsprinsippið hevur verið í hásæti og ikki tvang, og tað dámar mær altso væl, og eg haldi sannheit at siga, at tað hevur gingið væl at handhevja hetta prinsippið og halda smittuni niðri.
Vit hava eina professionella ráðgeving, professionelt heilsustarvsfólk og testarar. Tað vil við øðrum orðum siga, at okkara tilbúgving fungerar, sum hon skal og meira aftrat.
Nú skal eg ikki guda uppá, at smittutalið ikki fer at vaksa, men eg loyvi mær at ivast í, at útisetar koma heim og fara í býin at ballast hvørja nátt og bera smittuna við sær út um geilar og tún.
Hendan trongdin eftir at fáa løgmann at banna hesum og hasum, steðga allari ferðslu úr útlondum etc etc, er eftir mínum tykki fullkomiliga hysterisk.
Eg vil sleppa at gleða meg til at síggja mína fittu familju savnaða jólaaftan, eftir at tey hava verið í sóttarhaldi. Tey treingja til at koma heim, og vit treingja til at sleppa at klemma tey aftur.
Í fyrradagin, tá eg kom aftur úr arbeiði og fór inn í Á-handilin, sum eg ofta geri, tá eg komi til Sørvágs, visti eg, at tvær av okkara rithøvundum høvdu fingið Barnamentanarheiðursløn Tórshavnar býráðs, so lagið var gott, kunnu tit ætla.
Onnur teirra hevur skrivað ungdómsbók, har ið sjúka, deyði, umhvørvisvandar, men eisini gleði um at liva, eru í miðdeplinum. Hon vendir sær beinleiðis til nútíðar ungdóm, sum stríðist við eksistensiellar og eisini sera veruleikanærar spurningar um, hvussu vit fara við hesari klótuni, vit liva á.
Eg síggi meg sjálva aftur í einari av mammunum í frásøguni, sum roynir at skilja hetta, sum roynir at gera onkrar smáar broytingar og ábøtur, sum hon heldur kanska fara at hjálpa, men tann unga dóttirin heldur ikki, at mamman ordiliga hevur skilt boðskapin, og soleiðis kenni eg meg eisini viðhvørt, eitt sindur maktaleysa, tí hvat kann eg gera?
Tá eg komi inn í Á-handilin er tað fyrsta, eg síggi, ein spann frá Amnesty, har tú kanst leggja stearinljósstubbar í, sum síðan verða smeltaðir og brúktir aftur. Tá eg havi keypt mítt økologiska kaffi, grótbreyð og annað mangt, so varnist eg, at eg, sum ikki einaferð, havi gloymt at taka tasku við mær. Men hvat? Ráð eru fyri tí, tí nú kanst tú lána tær eitt net í handlinum, sum er seymað úr endurnýtslutilfari, tað kann hava verið eitt tjald á G ella ein dúkur á Hafnia ella okkurt heilt triðja. Hetta er eitt genialt hugskot. Hattin av fyri Dugna og Á!
Ein dropi í havinum kanska, men kann kortini, sum tey siga í lýsingini av átakinum, verða við til eina hugburðsbroyting.
Var á fundi eitt kvøld í vikuni, góður fundur og nógv góð hugskot vóru at hoyra, men so vóru tað tey, sum við grátirødd tosaðu um, hvussu vánaligt alt var í kommununi, hvør skal siga: her lades alt håb ude.
Her hugsi eg beinanvegin, hví grenja, hví ikki bróta upp um armar og fara í gongd við tað, sum man heldur eigur at broytast og betrast. Broytingar koma ikki eftir einum degi, men tað letur seg altso gerast.
Fyrsta treyt er, at vit eru góð við okkara bygdir í kommununi, at vit ikki tosa niðursetandi um alt, sum fer fram, og bara draga tað fram, sum ikki virkar. Tí sjálvandi er nógv, sum ikki virkar, og sum átti at verið betri. Sjálv kann eg blíva frá mær sjálvari av irritatión yvir allar fløskurnar og dósurnar, sum verða tveittar inn í mín garð aftaná eitt vikuskiftið, men hinvegin, so sigi eg við meg sjálva: gott er, eg samli tær saman og selji tær í Rúsuni (tað eru ikki sodavatnsfløskur, skal eg heilsa og siga) ella eg kann forera SÍ fløskurnar, so tey fáa nøkur oyru. Ella eg kundi gjørt mítt arbeiði betri í kommununi og sett fleiri ruskíløt upp!
Eg øsi meg hvønn dag yvir hundalortar í garðinum, tí eg fái vitjan hvønn morgun av einum haltandi svørtum hundi, sum hevur misskilt okkurt viðvíkjandi mínum garði, tí hann heldur hann vera eina vesikummu. Eg kann sjálvandi leggja meg á lúr og renna eftir hundinum og tveita okkurt eftir honum, ella eg kann gremja meg inni á sørvágsbólkinum á facebook, væl at merkja uttan úrslit, men lívið er ov stutt til grenja, so í staðin havi eg keypt mær plasthandskar og taki hundalortarnar upp sjálv. Ikki nøkur ynskistøða, betur var, um hundaeigarin fór sær ein spasseritúr við sínum hundi og hevði plasthandskar við. Ein fullkomin win win støða, tí so slapp eg undan lortaarbeiðinum, og hundaeigarin og hundurin fáa báðir motión.
Tað eru tekin í sól og mána, at okkurt er við at flyta seg, og okkurt hevur enntá flutt seg fyri langari tíð síðan. Tá kommunan fyri fleiri árum síðan fekk sett í verk at hita skúlan við sjóhita, var tað slóðbrótandi í allar mátar. Tá fólk nú fara at savna tálg og brúka hana í staðin fyri oljuna í nýggjársblikkunum, er tað vegna vaksandi tilvit um náttúru okkara og eitt ynski um at fara væl um. Tá ið vit sita á bygdaráðsfundi og taka fram spurningin um, hvussu okkara komandi kommunalu bygningar skulu hitast, so er tað eisini vegna eina hugburðsbroyting, sum er farin í gongd.
Nú verður skjótt kommunuval, og eg ætli mær at stilla upp aftur. So fæst at síggja, um borgarar halda, at eg kann gera nakra nyttu í fýra ár aftrat. Eitt er vist, ein grøn kommuna stendur hægst á mínum ynskilista. Vit eru farin í gongd, men vit kunnu gera nógv meira. Kommunan eigur at lurta eftir fólki, sum veruliga hava nakað upp á hjarta fyri at betra um umhvørvið og skapa betri trivnað. Vit gera tað longu í ein vissan mun, men kanska áttu vit at havt eina nógv meira tilvitaða støðu til okkara umhvørvi, tí hetta er eitt álvarsmál, sum vit hava ábyrgd av øll somul.
Nú byrjar tað aftur: Uppáhaldið um, at kvinnur velja ikki kvinnur og at tað er tí, at tað stendur so illa til við kvinnum á løgtingi og í kommunum.
MEN TAÐ ER IKKI SO!
Trupulleikin er, at menn ikki velja kvinnur í nóg stóran mun.
Hvussu veit eg tað?
Jú, tí at kanningar eru gjørdar av hesum, so í staðin fyri bara at sleingja út: at tað er tykkara egni feilur, at tit ikki sleppa inn um tingsins ella kommunurnar gátt, so sigur fakta: at tað er monnum fyri at takka, tí teir hava ikki nóg stórt álit á kvinnum!
Lat okkum nú jarða hesi fake news/urban legends/kvinna er kvinnu verst/kvinnur trúgva ikki upp á seg sjálvar etc. etc. einaferð med alla:
Hesi eru tølini, sum tala fyri seg. Tey eru úr Gallup kanning, sum er gjørd í 2017:
Niðurstøðan er tí, at kvinnur velja umleið helvt um helvt kvinnur og menn til løgtingsval, og nógv fleiri kvinnur til kommunuval.
Menn, harafturímóti, velja ógvuliga fáar kvinnur bæði til løgtings- og kommunuval.
Eg gangi ikki út frá, at vit vilja hava kvinnur at velja færri menn. Men vit vilja gjarna hava, at menn velja nógv fleiri kvinnur, takk!
Meiri útgreinað tøl síggjast á demokratia.fo undir Tilfar.
Á netmiðlinum in.fo eru gjørdar forvitnisligar raðfestingar, má sigast.
Ovast upp á breddanum kanst tú velja at tøppa teg inn á ávís evni, sum hugsandi er, at tú hevur størst áhuga í.
Eyguni á mær verða sjálvandi fangað av yvirskriftini HON, og tað vænti eg, at eg ikki eri einsmøll í. HON er løgd ímillum Ítrótt og Vinnu.
Tá ið eg fari inn á síðuna, fái eg ta fatan, at tað hjá kvinnum í mestan mun snýr seg um heilsuspurningar. Her eru ørgrynna av greinum um krabbamein, koppseting og tunglyndi, og eg hugsi við mær, hevði ikki verið smartari at skriva HANN sum yvirskrift, tá hugsað verður um, hvussu seinir menn eru at fara til lækna og tað stóra talið av sjálvmorðum millum menn td.?
Eg skilji ikki hetta sundurbýti, hví verður tað hildið, at hetta er eitt evni, sum bara kvinnur hava áhuga fyri?
Tá eg so síggi, at undiryvirskriftirnar eru Íblástur og Uppskriftir, so er tað líka sum sligið fast við sjey tummaseymi, at kvinnurnar eru tær, sum ansa eftir, fjálga um, gera mat og binda.
Tá eg so hyggi undir teigarnar Ítróttur og Vinnan, so verður hetta enn grellari!
Vinstrumegin Hon stendur Ítróttur, sum er yvirbroderað við mansítrótti og myndum av monnum, har eru umleið fýra tíðindi (í skrivandi stund) um kvinnur og ítrótt samanborið við 29 tíðindastubbar um mansítrótt. Og myndin broytist ikki, tá tú fert undir teigarnar: Fótbóltur, Hondbóltur og Annar ítróttur.
Høgrumegin HON er VINNAN. Har er sjálvandi aftur yvirvág av monnum í vinnuni, men treyðugt so, so sníkja nakrar kvinnuligar vinnurekandi seg inn ímillum, td. Guðrun og Guðrun, Føroya Bjór og eini tíðindi um at Hotel Føroyar hevði yvirskot upp á 4,6 milliónir í fjør, tí tá ið eg síggi myndina av einum kamari, so hugsi eg sjálvandi um tær túsundtals kvinnurnar, sum millum ár og dag hava verið inni har við dustsúgvara og vaskilappa fyri at gera alt so hugnaligt og reint. Huff, neyvan eiga tær størsta partin av yvirskotinum …
Tá eg hyggi at undirteigunum Fiskivinna, Byggivinna, Orkuvinna, Ferðavinna og Bilar, so fái eg sjálvandi ikki skelk av, at støðan er tann sama, tað var væntandi. Tað einasta feminina undir fiskivinnuni er, at Varðin hevur nú keypt Gitte Henning. Ja, tað er so galið, at síðan man gavst at brúka bikiniklæddar kvinnur á motorhjálminum er ikki eitt einasta konufólk at finna undir Bilum, bara metal og bilmekanikarar.
Tað, sum undrar og øsir meg, er, at tað skal vera ein serligur teigur sum eitur HON, hvør skal siga, hetta er tað, sum tú skalt konsentrera teg um sum kvinna. Mín bøn skal vera: gevist við hasum oldnordiska mátanum at dríva journalistikk. Tað hoyrir onga staðni heima, at ein tíðindamiðil geberdar sær sum Alt for Damerne!
Kanska var tað sjónin av hesum koronamonnunum, sum aftur vóru at síggja í sjónvarpinum í dag, sum fekk meg at minnast eina framløgu, eg hevði á aðalfundi í 2018 hjá Heilsurøktarafelagnum um kvinnuarbeiði, sum kanska er verd at hyggja at, hóast hon er long sum eitt ónt ár.
Vit síggja afturt og aftur, at fólk á sosialu miðlunum senda hjørtu, bæði grøn og reyð til hesar hart arbeiðandi, undirbetaltu kvinnurnar, hvussu tey klappa og rósa teimum upp um skýggini, men hvussu verður tá lønarsamráðingarnar verða aftur, munnu tær fara at fáa meira í løn? Og hvussu hevði verið, at tað kom ein hjálparpakki til hesar kvinnurnar, sum hava gjørt sítt til at verja og hava umsorgan fyri okkara veikastu. Eg meini so við, sjófólk plaga (ella plagdu) at fáa eyka løn fyri vandamikið arbeiði …
Ná, men hesi vóru orðini:
Fyri 45 árum síðan fór eg niður at lesa teoretiska námsfrøði. Í einari bók um sálarfrøði las eg um eina roynd, sum var gjørd við apuungum. Tvær kunstigar apumammur vóru bygdar, onnur var bleyt, mjúk og fjálg, og hin var hørð og kantut, men gav mjólk frá sær. Apuungarnir skuldu so velja sær ta mammuna, teir vildu vera hjá, og allir uttan undantak valdu ta bleytu apumammuna, hóast teir vóru í vanda fyri at doyggja av svongd. Ungarnir høvdu umsorgan fyri neyðuni heldur enn mat.
Hetta setti nakrar tankar í gongd hjá mær um, hvussu ótrúliga virðismikið tað økið er, sum varðar av umsorgan, verju og røkt av menniskjum, og hvussu lítið tað verður virðismett í mun til onnur arbeiði.
Hetta er tað økið, vit við einum fínum orði nevna endurframleiðsla, mótsatt framleiðsla. Og tað er í endurframleiðsluni at størsti partur av kvinnum eru í starvi.
Arbeiðsmarknaðurin verður býttur upp í tríggjar partar: tilfeingisvinna, vøruframleiðsluvinna og tænastuvinna. Nógv flestar kvinnur starvast í tænastuvinnuni: 10.772 kvinnur og 7077 menn. Tær flestu 2988 starvast innan heilsu og sosialøkið, 2537 starvast í kommunalari umsiting, tvs. fyri tað mesta í barnagørðum og 1673 í handilsvinnuni. Í tilfeingisvinnuni starvast flest kvinnur í alingini, hóast tær eru í undirtali, í vøruframleiðslu starvast flest kvinnur í fiski, hóast tær eisini her eru í undirtali.
Øll her inni kenna Florence Nightingale, kvinnuna við lampuni. Á mannmunni er hon tann fitta sjúkrasystirin, sum gekk millum sengurnar hjá hermonnunum í Krimkrígnum og veitti teimum hjálp og umsorgan. Tað, sum vit kanska hoyra minni um, er, at hon kannaði væl og virðiliga umstøðurnar á sjúkrahúsinum, savnaði saman data og fann útav, at hermenninir ikki fyrst og fremst doyðu av sínum sárum og løstum, teir høvdu fingið í krígnum, men av vantandi reinføri, sum gjørdi, at teir vóru smittaðir av ymsum sjúkum, sum trivust á sjúkrahúsinum. Hon syrgdi fyri at øll, sum starvaðust á sjúkrahúsinum, skuldu vaksa sær um hendurnar javnan og skuldu halda alt reint og nossligt. Og av tí orsøk hóraðu mangir hermenn undan og komu heim aftur á lívi.
Hendan eitt sindur romantiska myndin av kvinnuni við lampuni var tískil ikki øll søgan um røkt og umsorgan, heldur ikki tá, seinast í 1800 talinum, men hon samsvaraði væl við myndina av tí uppofrandi mammuni, kvinnuni, sum gjørdi ein góðan gerning, har arbeiðið bar lønina í sær.
Sjúkrasystrafakið var upprunaliga hildið at vera filantropi. Tað vóru kvinnur í miðalstættini, sum sóu ein møguleika at sleppa burtur heimanífrá og realisera seg sjálvar. Tær fyrstu livdu eina kleysturtilveru, tær skuldu búgva og eta á sjúkrahúsinum og máttu ikki giftast. Florence Nightingale var idealið, har hon gekk millum særdu bretsku hermennirnar við sínari lampu, mild og móðurlig. Tað hevur týdning, at leggja sær í geyma, at hetta slagið av arbeiði er øðrvísi enn vøruframleiðsla, og at hesir eginleikarnir, sum kvinnur hava, at røkja hetta arbeiðið, eru ótrúliga týdningarmiklir, men hinvegin verða júst hesir eginleikarnir traðkaðir undir fótum bæði av nýggjum leiðsluformun sum New Public Management og við tað, at arbeiðsøkið, sum byggir á hesar kvinnuligu egnaleikar við røkt, umsorgan osfr. Hevur minni virði reint lønarliga enn onnur øki.
Tað er jú hetta eftirsleipið av filantropi, sum m.a. eisini heilsurøktarar stríðast við í dag. Tí so hvørt sum sjúkrarøktarfrøðingar fingu størri valdstøðu í heilsuverkinum, var brúk fyri bíligari arbeiðsmegi. Og tí komu sjúkrahjálparar og heimahjálparar framat. Tær vóru av fyrstan tíð ófaklærdar, sum tóku tær uppgávurnar uppá seg, sum ikki kravdu útbúgving, soleiðis at sjúkrarøktarfrøðingarnir kundu flyta seg longri inn á arbeiðið hjá læknunum. Á tann hátt fekk man so nýggjar láglønarbólkar av kvinnum inn í skipanina. Síðan hava sjúkrahjálparar og røktarar fingið útbúgving, men eftirsleipið er har framvegis.
Vit síggja somu tendensir her hjá okkum. Stríðið sum hevur verið millum sjúkrarøktarfrøðingar og jarðarmøður og stríðið millum pedagogar og hjálparar. Eg meti eisini, at tað í kanningini av heilsurøktarstarvinum kemur fram eitt ynski um at sleppa at arbeiða á øðrum økjum enn teimum, sum tit arbeiða í nú.
Tað er kanska ljótt at samanbera við arvastríð, men eg geri tað kortini. Jú minni arv, tú hevur í væntu, jú meira stríðist tú fyri at fáa hendur á honum.
At kvinnur altíð hava arbeitt, vita vit øll, hugsa bara um fiskagenturnar, sum stríddust á fiskaplássum fyri dagligt breyð. Undirbetaltar, illa viðfarnar. Men tað kemur ikki rættilig gongd á kvinnurnar fyrr enn í trýssunum, hálvfjerðsunum, ja kanska ikki rættiliga fyrr enn í fúrsunum í Føroyum. Kvinnurnar fóru í stórum tali frá grýtunum og út á arbeiðamarknaðin, soleiðis at vit í dag hava størsta talið av útiarbeiðandi kvinnum í Norðurlondum. Tað almenna yvirtók tær siðbundnu funktiónirnar hjá kvinnum, og vit fingu nýggj yrki og arbeiðsøki innan heilsu, sjúkrarøkt og barnaansing. Og tey sum tóku hesi arbeiðini, vóru kvinnurnar sjálvar. Hetta skapti eina mýtu um, at hetta var bara til stuttleika, hetta var gott aftrat, tí at maðurin var framvegis forsyrgjarin. Ja, ikki so sjáldan hoyrdist spurningurin, hví skal hon arbeiða, maður fortjenar jú eina rúgvu.
Nógv vatn er tíbetur runnið í ánna síðan tá, men kortini er tað hetta, sum ger, at vit enn í dag síggja markantam lønarmun á teimum lágløntu kvinnufakunum og mansfakunum bæði á privata og almenna arbeiðsmarknaðinum.
Og hví? Jú, tí at tað er nógv størri prestiga í mansfakinum enn í kvinnufakinum. Vit kunnu bara taka læraran sum dømi, sum var ein týdningarmikil persónur í lokalsamfelagnum. Hann var sum oftast sóknarstýrislimur, deknur, sjúkrakassaformaður og alt møguligt annað. Men tá ið lærararnir fingu minni at siga í samfelagnum, kanska av ungdómsuppreistirinum í trýssunum, har vit settu spurnartekin við autoritetar, so fóru menninir burtur frá lærarayrkinum og kvinnurnar yvirtóku. Nú er lærarayrkið ikki so lokkandi meira hjá monnum, tí møguleikarnir fyri at glíða yvir í leiðslustørv innan lærarayrkið eru ov fáir.
Hví lægri løn?
Hví fáa kvinnur lægri løn enn menn? Onkur vil vera við, at tað er vegna tað, at tær starvast í serligum størvum, sum eru láglønarstørv burturav, men Jytte Larsen, sum er søgufrøðingur og arbeiðir í einari granskingarverkætlan sum greinar javnstøðulóggávuna í Danmark frá grundlógini til dagin í dag, sigur, at granskingin vísir, at grundleggjandi orsøkin er, at kvinnur altíð hava verið bíligari arbeiðsmegi enn menn. Tað ber ikki til at siga, at tað er bara vegna tað, at tey siðbundnu kvinnufakini eru ein leingjan av tí frammanundan ókeypis húsarbeiðinum.
Søgan vísir nevnliga, sigur hon, at tey fyrstu fakini, sum vórðu hildin at vera kvinnufak, vóru fak, har kvinnur skuldu stríðast við menn í sama faki fyri yvirhøvur at fáa eitt arbeiði td. lærarar og flakakvinnur.
Longu í 1867 sita teir í Fólkatinginum og forhandla seg fram til, at kvinnur skulu hava millum 2/3 og helvtina av mannfólkalønini. Orsøkin er, at tað bara eru tær ógiftu kvinnurnar, sum sleppa at arbeiða lønararbeiði, og so heldur man bara at ógiftar kvinnur ikki hava somu økonomiskan tørv sum ein maður, sum skal forsyrgja sínari familju og tí má hava hægri løn.
Teir vóru elitan í samfelagnum. Teir vóru yvirhøvdið í familjuni og sótu á politiska valdinum. Og tað er hetta eftirsleipið, vit sita við enn tann dag í dag. Ólíkaløn bleiv so at siga stovnsfest.
Hví hava kvinnur láglønarstørv? Kanska tí at tær vera hildnar at vera óstøðug arbeiðsmegi. Kvinnan verður við barn, hon tekur mesta barnsburðarfarloyvið, hon vil hava fleksibul størv fyri at kunna taka sær av familjuni, og man tað ikki vera tí, at so stórt tal av føroyskum kvinnum arbeiða niðursetta tíð, sum so aftur sæst í lønini? Í kanningini hjá Hagstovuni í 2008 sæst, at 80% av monnu arbeiða fulla tíð og 46 % av kvinnum.
Í galluppkanning, sum Demokratia læt gera seinast í 2017 kom fram, at tað framvegis er kvinnan, sum keypir húsarhaldsvørurnar, ger døgurðan, vaskar klæðini, ger reint, fer til lækna og tannlækna við barninum, er heima við sjúkum barni osfr. Onkur bati er – treyðugt so, men als ikki so stórur, at tær nú kunnu kenna seg ájavnt við mannin heima við hús.
Arbeiðsumstøður
Politilogurin Hanne Marlene Dahl hevur greinað heimahjálparaarbeiði 1943-95 og er komin fram til, at arbeiðið sær fullkomiliga øðrvísi út í dag, tí at eitt marknaðarorienterað stýringsamboð, New Public Management, hevur gjørt sína innrás. Her verða arbeiðstíðir reguleraðar, og arbeiðsinnihaldið verður standardiserað soleiðis, at tað verður gjørt til nærum manuelt arbeiði. So tað kvinnuliga arbeiði, sum av fyrstan tíð var grundað á menniskjakunnleika, verður í dag gjørt til eitt slag av ídnaðararbeiði.
Tað hevur við sær, at arbeiðið verður gjørt so einfalt sum gjørligt, soleiðis at tað verða til nakrar praktiskar arbeiðsfuntktiónir. Tað, sum man ikki fær við er, at tá ið ein heimahjálp dustsýgur og ger reint hjá einum gomlum, so snýr tað ikki bara um at dustsúgva ella gera reint, men um at ansa eftir liviumstøðunum hjá tí gamla, hvussu klárar viðkomandi seg, kunnu tekin vera um sukursjúku, taka tey ov nógvan heilivág, hava tey tunglyndi osfr, og tað sama er galdandi fyri øll øki innan umsorgan, røkt ella ansing.
Hendan sparingin og effektiviseringin kann hava við sær, at arbeiðsfólkið missir hugin at arbeiða, tey fáa strongd, fara í sjúkrafarloyvi ella gevast.
Nógv í almennum størvum umhugsa at fara úr arbeiði, tað kann vera av vánaligari løn ella av vánaligum arbeiðsumstøðum. Í Føroyum tykist tað sum nøgdsemi er stórt á arbeiðsplássum, tað sæst í kanning, sum Heilsurøktarafelagið hevur latið gjørt í 2014 og eisini í einari galluppkanning, gjørd í 2016, har fólk søgdu seg gleða seg yvir at fara aftur til arbeiðis, hóast tað vísti seg, at gleðin var størst hjá teimum hægstløntu.
Eg dugi ikki at siga, hvussu støðan er í dag, men eg havi varhuga av, at tað er ónøgd við arbeiðsviðurskiftum á heilsu- og sosiala økinum.
Í vesturheiminum er nógv skorið niður upp á vælferðarskipanir, og tað hevur ávirkan á serliga kvinnurnar, tí at tær skulu renna skjótari á arbeiðsplássinum, starvssetanirnar eru ótryggari, tú verður sett í fyribils starv ella tíðaravmarkað starv, sum ger, at tú ikki fært eina skipaða tilveru, har tú td. veitst hvar tú flótar í framtíðini, ongin vil geva tær lán upp á eina íbúð, hvussu fer tín pensjón at síggja út, tá tú verður gomul og mangt annað.
Tú hoyrir dag og dagliga um strongd á arbeiðsplássinum, og hetta er nakað, sum eigur at verða kannað í Føroyum, hvørjir fakbólkar eru serliga illa fyri, hvat kann gerast fyri at loysa trupulleikan osfr.
Lønargjógvin
Í kanning gjørd í 2008, sum Hagstova Føroya gjørdi av útvaldum arbeiðsplássum í Føroyum, varð komið fram til, at miðal tímalønin hjá monnum er 16,3% hægri enn hjá kvinnum, og hetta samsvarar væl við tølini í hinum Norðanlondunum.
Menn átaka sær ofta størv við menningarmøguleikum og ofta leiðarastørv. Kvinnur hava ofta umsorganarstørv og rutinuarbeiði, hetta eru samstundis størv, sum krevja lægri og meðal útbúgvingar, og har ið møguleikarnir fyri at koma í hægri starv ikki eru stórir.
Tosað verður um horosontalt og vertikalt arbeiðsabýti. Horosontalt arbeiðsbýti er, at munur er á arbeiðsuppgávum, menn arbeiða í privata geiranum, teir arbeiða við framleiðslu. Kvinnur arbeiða í almenna geiranum og taka sær av endurframleiðsluni. Fólk kunnu hava somu útbúgving og sama arbeiði, men kortini er innihaldið av arbeiðnum ymiskt, menningarmøguleikarnir ymiskir og lønin ymisk.
Vertikala arbeiðsbýtið sipar til býtið av leiðslu og ábyrgd, altso hierarkiið millum starvsfólk og leiðslu. Og har er greitt, at menn hava flestu leiðslustørv og harvið hægri løn.
Bæði horosontala og vertikala arbeiðsbýtið gera, at tað skapast ein lønargjógv, hvørs størsta eyðkenni er kyn, men at tað letur seg gera at bøta um hetta eru seinastu atgerðirnar í Íslandi prógv um.
Í 2017 samtykti íslendska altingið ein sokallaðan líkalønsstandard, sum kom í gildi við lóg 1. januar 2018.
Hetta merkir, at virki og stovnar, har 25 fólk starvast í miðal gjøgnum árið, skulu prógva, at tey gjalda líka løn fyri sama arbeiði ella arbeiði av sama virði.
Ísland er sostatt fyrsta land í verðini, har arbeiðsgevararnir skulu prógva, at teir gjalda líka løn til menn og kvinnur.
Arbeitt hevur verið við at menna ein líkalønarstandard, sum liggur til grund fyri at finna virði á arbeiði. Líkalønarstandardurin hevur reglur og leiðbeiningar, sum greina lønarstrukturin á einum arbeiðsplássi, harvið tryggjar man sær, at tað verður fastsett ein løn fyri sama slag arbeiði á einum arbeiðsplássi. Avgerðir um løn skulu takast út frá førleika, royndum og ábyrgd.
Tá ið leiðslan á arbeiðsplássinum skal seta líkalønsstandardin í verk, so skal hon definere lønarpolitikkin á arbeiðsplássinum, hon skal greina lønirnar fyri at finna útav, um kynsgrundaður lønarmunur er á arbeiðsplássinum. Tað verða sett 4 ár av til at seta hetta í verk, alt eftir hvussu stórt virkið er, og tá tað er farið, ber til at geva arbeiðsplássum bót fyri ikki at liva upp til krøvini um líkaløn, bótin er uml. 3000 kr um dagin.
Tað verður ikki mett, at hetta fer fullkomiliga at loysa trupulleikan við kynslønarmuni, men tað verður hildið, at munurin fer at minka nógv, og at eitt opið orðaskifti um løn fer at gera tað verri og ikki góðtakandi at gera mun. Eisini er rákið soleiðis í dag, at tað fer at verða hildið at vera eitt pluss fyri eina fyritøku, at hon rinda líka løn fyri líka arbeiði.
Í Føroyum hevur Fíggjarmálaráðið sett ein lønarbólk niður, sum m.a. skal kanna og koma við einum áliti um virði á arbeiði. Tað keðiliga er, at hesin lønarbólkur ongan veg er komin, so her mugu fakfeløgini streingja á fyri at fáa hann at fara til verka. Tað hevur eisini týdning, at landsins myndugleikar skilja, at tað kann fara at fáa vanlukkuligar fylgjur fyri arbeiðið á heilsu- og sosialøkinum, um hetta ikki verður tikið í álvara. Vit hoyra eisini, tá ið verkfall eru innan hesi øki, at nú seta sjúkrarøktarfrøðingar ella námsfrøðingar okkum øll í stóran vanda. Men um so er, at hesi arbeiðini innan tænastuvinnuna eru so týðandi, at vit eru beinleiðis í vanda, so er tíð uppá at gera broytingar og seta virðini upp. Líkalønin kom í sjeytiárunum, men enn hava vit ikki reella líkaløn.
Tá ið verkfall hjá SOSU-assistentum rakti í Danmark í 2007, var Dennis Kristensen formaður í felagnum. Hann stóð nokkso einsamallur við tí meining at fyri at loysa ólíksstøðuna hjá hesum lønarbólki í mun til aðrar lønarbólkar, so máttu politiskar atgerðir gerast. Hann helt tað vera ógjørligt at gera seligar kvinnuloysnir við tí mátanum, sum man forhandlar í almenna geiranum. Hann helt, at samfelagið átti at taka viðábyrgd fyri at loysa trupulleikan. Vit vera noydd at innloysa tað skuldarprógv, sum kvinnurnar hava havt liggjandi frá samfelagnum í nógv ár, segði hann tá.
Nýggjur javnstøðupolitikkur
Tað hevur týdning at gera upp við siðbundnu fatanina av, at mansarbeiði hevur størri virði enn kvinnuarbeiði. Eitt er at tit, sum arbeiða siðbundið kvinnuarbeiði duga at síggja virði á arbeiðinum, tit gera, tað hevur faktiskt ógvuliga stóran týdning, tí annars hevði ongin broyting komið. Hinvegin er tað ikki nóg mikið, tí tað er alneyðugt, at vit á politiska pallinum gera broytingar sum td. í Íslandi fyri at minka um lønargjónna millum kynini.
Hetta er avgjørt ikki nøkur løtt uppgáva: vit hava kynsuppbýttan arbeiðsmarknað, sum kann gera tað trupult at samanbera arbeiði, vit hava býti millum alment og privat, har privati arbeiðsgevarin er fríari stillaður at bjóða ymsar lønarpakkar, sum kann gera tað trupult at gjøgnumskoða, hvat hvør einstakur tjenar, og hvussu skalt tú samanbera skiftivaktir, at arbeiða dag- og kvøld og nátt?
Tað er ein trupul spurningur, sum vit millum annað sóu koma fram, tá ið námsfrøðingarnir fóru í verkfall. Hvør eigur størri lønina, hon sum hevur útbúgving ella hon, sum hevur fleiri royndir? Men at tað letur seg gera, síggja vit dømi um úr Íslandi.
Og tað er ikki bara í Íslandi, at politiski myndugleikin hevur gjørt sær greitt, at okkurt má gerast. Eyðgunn Samuelsen, landstýriskvinna í almannamálum undan Elsebeth Mercedis, legði fram álit um javnstøðupolitikk, har eitt av fokusøkjunum var arbeiðsmarknaðurin og at eitt av málinum, ið arbeiðast skuldi við júst var kynsuppbýtti arbeiðsmarknaðurin og lønarspurningurin, har gjógv er millum lønina hjá monnum og kvinnum vegna kyn.
Tað var ógvuliga greitt í seinastu verkføllunum, at júst hetta var ein av høvuðsspurningunum: at kvinnur vildu virðismetast fyri sítt arbeiði og at virði av arbeiði í einum samfelag er ásett við løn.
Júst hetta at arbeiða við fakfelagsspurningum er av stórum týdningi, um nakað skal broytast í løn og arbeiðsviðurskiftum, tað eru fakfeløgini, sum skulu leggja trýst á og fylgja við arbeiðinum í lønarbólkinum og síggja til, at ætlaðu arbeiðini við nýggjum javnstøðupolitikki fara í gongd og verða gjøgnumførd. Og júst tí er tað so ómetaliga týdningarmikið, at vit fáa fleiri kvinnur at stilla upp til kommunuval og løgtingsval. Tí tað eru tit kvinnur, sum fyrst og fremst merkja sviðan av ikki at verða virðismettar á jøvnum føtum við menn.
Hesa varð eg byrjað uppá, áðrenn eg fór í sóttarhald, hon er ógvuliga sterkur lesnaður, rithøvundarøddin er ógvuliga týðilig, sjálvt um hon ikki beinleiðis er við í frásøgnini. Ein bók, sum eg noyddist at leggja frá mær av og á, tí hon var so sterk. Og so var eg so forbiðið ill inn á persónarnar alla tíðina, bæði teir, sum gjørdu skaða, og teir, sum onki gjørdu.
Katrin Didriksen Apol: Fjallafólk á flatlendi, Sprotin 2020
Ein sera forvitnislig bók, sum er eitt savn úr dagbók hjá Sannu Apol, sum giftist hollendara og flutti við honum til Hollands. Longsul hennara til Føroya og keðsemi av at vera stødd í einum býi og ikki úti í náttúruni, sum hon er von, er yvirhonds stórt. Dagbókin byrjar í januar 1921, so bara tað ger hetta til ógvuliga forvitnisligan lesnað. Eg vil ikki siga, at eg var so hugtikin av bókini, kanska tí at hon var í so deprimerandi, ja, onkursvegna kendist hon grenjut, men hinvegin, hetta er kærkomið tilfar at fáa frá kvinnu fyrst í 1900-talinum. Bókin er harafturímóti væl ritstjórnað við yvirliti yvir familjuni, bakgrundsvitan um familjuna og uppvøkstur hennara. Og so var handan fongsulsrevsingin fyri abortin altso sera áhugaverd!
Marie NDiaye: Tre stærke kvinder, Gyldendal 2011.
Hesa keypti eg mær í Gamli Bókhandli, einaferð tey høvdu tilboð upp á danskar bøkur. Hetta er eitt stuttsøgusavn við trimum stuttsøgum. Havi lisið ta fyrstu og eri í holt við ta næstu. Fyrsta stuttsøgan var sera áhugaverd, hetta at høvuðspersónurin (kvinnan) pissar í buks, hvørja ferð okkurt er áfatt, er hugtakandi løgið. Onnur stuttsøgan, sum eg eri í holt við nú hevur ógvuliga tunga og langdrgna byrjan, men kortini hangi eg í, tí høvuðspersónurin, Rudy Descas, hevur sagt okkurt við konuna (ella kanska hann ikki ehvur sagt tað), sum hann angrar, og eg vil altso vita, hvat hetta snýr seg um …
Eg eri farin down memory lane nú í einingi, og eisini av at syngja morgunsang saman við Phillip Faber hvønn morgun.
Eg varð biðin herfyri at siga lærarum frá um at ganga í skúla í Sørvági, men av koronasóttini bleiv hetta sjálvandi avlýst, men nú havi eg sitið og hugsað eitt sindur um skúlan í trýssunum í Sørvági.
Lærarin, sum eg ræddist allarmest av øllum, var DD, og eg var neyvan einsamøll at døma eftir brotnum nasum, avskrøddum oyrum, heilaskjálvtum og øðrum.
DD varð settur sum lærari í skúlanum eina tíð, tá ið onki fantilsi var á skúlagongd í bygdini. Hann tók sína uppgávu upp á seg í størsta álvara og kravdi militert disiplin og lýdni. Man skal ikki tala ilt um tey deyðu, so eg skal spara lesaranum fyri allar tær túsundtals anekdoturnar, ið eru um DD.
Løgið, tað er við DD næstan sum við Knut Hamsum. Tú kanst ikki lata vera við at halda, at Knut Hamsum dugdi meistarliga væl at skriva, men for ólukkan, maðurin var nasistur, sama er við DD, hann hevur lært meg so ómetaliga nógvar danskar sálmar, umframt at hann var søguforteljari av guds náði, men for ólukkan, maðurin var harðligur, fyri at siga tað milt.
Tá ið Phillip Faber stemmar í at syngja morgunsálmar, ja, so nýtist mær als ikki at hyggja at tekstinum, tí eg dugi teir allar uttanat.
Vit áttu øll Salmebog. Et udvalg til brug i skole og hjem eftir J. Heltoft.
í bókini eru 187 sálmar, men vit sungu ikki allar, tí bókin var fyrst og fremst brúkt til morgunsang, so tær fyrstu 37 bls. eru gular og skitnar og kloddutar av at verða blaðaðar aftur og fram, aftur og fram hvønn einasta morgun. Tað var parturin Morgen og aften, har vit sjálvandi sungu Morgen-partin: Den signede dag, I østen stiger solen op, Nu vågne alle Guds fugle små, Morgenstund har guld i mund, Se, nu stiger solen og onkra einstaka ferð Kirkeklokke! mellem ædle malme ella Lyksalig, lyksalig, alt meðan DD fílaði á violinina.
Gud náði tann arma syndara, sum ikki hevði Salmebog við, og gud náði tann arma syndara, sum ikki hevði lummaturriklæði við, tí tá eg gekk í skúla hjá DD, so skuldu vit prógva, at vit høvdu lummaturriklæði við, sjálvt um tað vóru nógv ár síðan, at børn vóru givin at snýsa sær upp í troyggjuermarnar. Vit byrjaðu hvønn morgunsang við at lyfta sálmabøkurnar upp og veittra við lummaturriklæðnum millum blaðsíðurnar.
Mín sálmabók er í heilum líki, um enn kloddut, men eg kann ímynda mær, hvussu bókin hevur sæð út hjá teimum, sum altíð gloymdu lummaturriklæðið eftir. Har varð resolutt skrødd ein síða út úr bókini, so varð hon flutt upp úr síðunum, og har varð veittrað so hart og títt við bókini undir nøsini á DD, tá ið hann kom framvið, at teir gingu teknaranum hjá Anders And ein skarpan gang. Eg hugsi um strikurnar, sum skuldu vísa ferð …
Tað er so løgið, at tú, hóast tú hevur gingið í einum langt frá pedagogiskum umhvørvi, ja, kanska heldur í einum strongdarframkallandi umhvørvi, so havi eg altíð elskað teir donsku sálmarnar og eisini teir væl týddu føroysku, sum altso ikki fingu innivist í skúlanum, meðan DD ráddi fyri borgum. Ingemann, Brorson, Grundtvig, Kingo og Blicher vóru lýsandi stjørnur í mínum hugaheimi, tá sum nú.
En dåre skriver sit navn alle steder, var pápi mín vanur at siga. Eg síggi, at eg havi skriva mítt navn tríggjar ferðir á heitisblaðið, men eg kann vissa lesaran um, at tað má hava verið aftaná, at DD er farin úr skúlanum, ella tá ið hann meira at kalla gekk í barndømi.
Teir donsku sálmarnar, eg ikki lærdi í Sørvágs skúla, lærdi eg í kirkjuni, tí sjálvt eftir at føroyskt varð viðurkent sum kirkjumál – eisini í Sørvágs kirkju, so slapp DD at hava deknagudstænastu í kirkjuni eina ferð um mánaðin – á donskum, sjálvandi.
Egið rúm 