Freiheit ist immer Freiheit der Andersdenkenden

Í fyrsta grundlógarískoytinum hjá amerikanarum er lógin um talu- fundar- og pressufrælsi. Men hetta forðar ikki stovnum at banna t.d. ávísum bókum. Hetta er í grundini sera vanligt manga staðni í Amerika.

Í løtuni er Banned Books Week í USA. Hetta er eitt átak, sum verður stuðlað frá hægri stað, t.d. av Library of Congress saman við journalistum, forleggjarum, rithøvundum, bókahandlarum og øðrum.

Hvørt ár, tá Banned Books Week er, verður listi kunngjørdur við bókum, sum, man veit um, eru bannaðar onkustaðni í USA.

Tað er serliga skúlar og skúlabókasøvn, sum sensuerera tað skrivaða orðið. Sum oftast eru tað bøkur, ið verða hildnar at hava keðiliga ávirkan á børn og ung. Serliga bøkur um kynslív og bøkur, sum verða hildnar at vera gudspottandi og rasistiskar standa mangan fyri skotum.

Eg havi hugt at listanum fyri 2008-09, og tað er skelkandi at síggja, at nógvar av bókunum eru slíkar, sum eg sjálv antin havi lisið, kundi hugsað mær at lisið ella onkusvegna kennist við.

Her er eitt úrval:

Mark Bowden: Black Hawk Down, tí hon brýtur ásetingar í økinum um illbønir.

Eoin Colfer: The Supernaturalist, tí foreldrum og lærarum dámar ikki, at hon handlar um tað yvirnatúrliga

Aldous Huxley: Brave New World, tí bókin hevur ov nógvar tilsipingar til sex og narko.

Ken Follett: Pillars of the Earth, tí at ein neyðtøka verður lýst í bókini, og kynslív annars verður opið lýst.

Susanna Kaysen: Girl, Interrupted, tí hon inniheldur lýsingar av kynslívi og brúkar eiðir.

Khaled Hosseini: The Kite Runner, tí at ein anal neyðtøka verður lýst og vegna ónærisliga málnýtslu.

Philip Pullman: The Golden Compass, tí hon verður hildin at vera gudsspottandi.

Stephenie H. Meyer: Twilight Series, tí hon hevur seksuelt innihald.

Toni Morrison: The Bluest Eye, tí har eru greiðar lýsingar av ósømiligum sexlívi.

Jodi Picoult: My Sister´s Keeper, tí hon er ov rasistisk.

Mark Twain: The Adventure of Hucklebarry Finn, tí hon er ov rasistisk.

Alice Walker: The Color Purple, tí hon lýsir samkynd, neyðtøku og blóðskemd.

Alice Sebold: The Lovely Bones, tí hon er ov ræðandi fyri børn.

Åsne Seierstad: The Bookseller of Kabul, tí hon hevur ov opnar lýsingar av kynslívi.

Inni á einum bloggi um átakið ímóti at banna bøkur, sá eg eina stuttliga lýsing av einum bókasavni:

Og tað hendi í teimum døgum…

Rættiligt kjak hevur tikið seg upp um, at Føroya fólk skal skrivast í manntal. Ikki tí at nakar er ímóti, at vit verða tald, men tí at serliga kvinnur eru í øðini um, at hetta avoldaða orðið manntal verður brúkt um eina fólkateljing nú á døgum.

Tað er púra greitt, at teir, ið valt hava at kalla tað so, ikki hava fylgt serliga væl við í tímanum!

Føroyskar kvinnur hava í fleiri ár víst á, at tað er óheppið at leggja so stóran dent á at gera øll heiti og fyribrigdi til kallkyn, har tað er gjørligt at sleppa undan tí. T.d. hevur mangan verið talað um, at politisk heiti lukta langt vekk av, at hetta er ein afturlatin heimur fyri kvinnur, við sínum landstýrismonnum, løgtingsmonnum, ráðharrum og formonnum, men tað er aloftast sum at sletta vatn á gás. Tó við onkrum undantøkum tíbetur.

Hetta at velja manntal fyri eina fólkateljing er tápuligt av nógvum orsøkum:

1. Maður merkir maður og hevur altíð gjørt tað. Onkuntíð hevur orðið maður vunnið hevd sum felagsheiti fyri bæði kyn, serliga tí at vit altíð hava livað í eini patriarkalskari skipan, men í høvdunum á okkum síggja vit altíð ein mann fyri okkum, tá orðið maður kemur fyri. Tí vekir heitið manntal negativar assosiatiónir í kvinnum, kanska eisini vónbrot av, at tað als ikki verður lurtað eftir, hvat vit siga.
2. Manntal vekir eisini religiøsar assosiatiónir í fólki. Einasta, vit higartil hava verið von at hoyra orðið manntal, er í Bíbliuni, serliga í Gamla Testamenti.

Hyggja vit inn á heimasíðuna biblian.fo sæst at orðið kemur fyri seks ferðir, tær fimm ferðirnar í GT, eina ferð í 2. Mósebók, tríggjar ferðir í 4. Mósebók, eina ferð í Sámuelsbók og einaferð í Lukas evangelium.

T.d. “Tak manntal av allari samkomu Ísraelsmanna eftir ættum og fedrahúsum teirra, og skriva upp nøvnini á øllum, ið eru av mannkyni, mann fyri mann! (4. Mós. 1,2)

og:

“Takið manntal av allari samkomu Ísraelsmanna, frá tjúguáraaldri og uppeftir, eftir fedrahúsum teirra, av øllum vápnaførum monnum í Ísrael!” (4. Mós. 26,2)

Í NT er tað Jósef, sum ger eftir boðunum um at skrivast í manntal, tí hann var av Dávids húsi og ætt og hann letur seg skriva saman við Mariu. So sjálvt um Maria sleppur upp í part her, er tað Jósef, sum er høvuðspersónur. Tað ber kanska illa til ikki at nevna Mariu, hon er hóast alt móður Jesus!

Í GT er púra greitt í hvussu so er í mínum eygum, at kvinnur ikki verða skrivaðar í manntal. Tær eru í øllum førum ikki av mannkyni, tær eru ikki fedrar og ikki vápnaførir menn.

Føroyska málnevndin tvíheldur um, at orðið maður merkir menniskja. Um so var, at tað var so, er hetta álíkavæl tápuligt at brúka sum argument, av tí einføldu orsøk, at merkingin maður/menniskja langt síðani má vera broytt! Eisini millum føroyingar. Í hvussu so er fyri 128 árum síðan, tí tá var Føroyingafelag í Keypmannahavn stovnað, og treytin fyri at gerast limur var, at tú skuldi vera maður, yvir 14 ár og kønur í føroyska málinum. Tá ið hugsað verður um, at tú skuldi vera kønur í førøyskum máli, mátti veri upplagt, at kvinnur eisini sluppu at vera limir, nú maður sigst vera felagsheiti fyri menniskja, men so var ikki!

Eitt annað sum er stak løgið er, at málnevndin ikki í hesum førinum á nakran hátt vil viðurkenna, at orð missa ella fáa annan týdning. Tað er púra vanligt í máli annars, og tað vita Jógvan í Lon og øll onnur, sum fáast við mál, men av eini ella aðrari orsøk er orðið maður næstan gjørt heilagt, í hvussu er fara teir næstan í kríggj fyri at verja ein týdning av einum orði, sum hóskaði til eitt samfelag, har kvinnur als ongan leiklut høvdu í almenna kjakinum!

So mín vón skal vera at hesir málkønu anno 2009 koma niður av sínum høgu hestum og taka navnabroyting.

Latið okkum øll sleppa at vera her.

Make love not war

Søgdu tey í trýssunum, helst tá talan var um at steðga Vietnam krígnum.

John Lennon flættaði eisini setningin og serliga meiningina inn í lagið Mind games frá 1973.

Í dag er Peace one day tiltak um allan heim. Útvarpið ringdi sjálvandi beinanvegin til ein ungan føroyskan hermann í Afghanistan og spurdi hann, um hann fór at niðurleggja vápnini í dag. Soleiðis kláraði okkara høgt elskaði fjølmiðil at punktera tiltakið frá morgni av.

Tað er so vist og sannheit, at vit hava brúk fyri friði á hesum knøttinum, og helst eisini eina áminning sum hesa. Men ringt er at gera við.

Laila Khaled, sum eg sá í sjónvarpinum í kvøld, angrar onki. Hon heldur als ikki, at tað var terrorisma at kapra flogfør. Nei, tað er partur av frælsisstríði. Ein máti at fáa fólk at vakna. Ongin hoyrdi, tá ið vit vóru pínd í ísraelskum fongslum, vildi hon vera við. Og helst man hon hava rætt.

ST hevur gjørt av at skýra partar av álopunum herfyri á palestinskt øki sum krígsbrotsverk. Tvætl, sigur Ísrael, ST er partískt.

Í Danmark hava tey higartil mist 25 ungar hermenn í krígnum í Afghanistan. Eg havi enn ikki skilt, hvat danski herurin ger har, tíansheldur allir aðrir herar, líka lítið sum at teir vóru í Irak.

Svarið blæsir í vindinum, segði Bob Dylan fyri mongum árum síðani, og nú er hann innstillaður til nobelheiðursløn, tó í bókmentum, ikki í friði.

It´s better for business

Í Føroyum hevur verið dúgliga kjakast eina tíð, av tí at vit hava ein ráðharra í javnstøðumálum, sum als onga virðing hevur fyri sínum egna málsøki, men heldur andstygd, um nakað. Sjálvur hevur hann gingið á odda og letur vera við at velja kvinnur í nevndir, har hann sjálvur hevur ein fingur við í spælinum, sum t.d. Atlantsflog. Men hann er sanniliga ikki einsamallur. Um tú tímir at hyggja at nevndunum, sum Landstýrið velur, so er lætt at síggja, at tað als ikki kemur nøkrum til hugs, at blanda bommini øðrvísi. Í flestu nevndum eru flest menn og ikki sjáldan bara menn. So, um tað almenna skal stinga út í kortið, so eru vit illa fyri, sum vilja hava rættvísari viðurskifti.

Tað seinasta, ið fekk sinnini í kók, var ætlanin um at taka Demokratia av, sum skal eitast at hava verið sett til at økja um leiklutin hjá kvinnum í kommunustýrum og løgtingi. Brúk var ikki fyri Demokratia; málið var rokkið. Tað, sum er eyðkent fyri hetta málsøki: javnstøða, er, at tað verður sett so lítið av peningi til málsøkið ella givin lítil og ongin avgerðarrættur, at málini drukna í almindiligheitum, frustatriónum, kverulantarí og tvætli.

Tað ber væl til at vísa ‘áhuga’ fyri málsøkjum, vera politsk korrektur, so at siga, hygg bara at útoyggjunum, sum onki lív er lagað. Øll eru so rørandi samd um, helst í valtíðum, at vit mugu varðveita útoyggjarnar og gera tað liviligt har, men ongin er til reiðar at geva veruligt íkast til at fáa tað liviligt á slíkum støðum. Tað sama er við javnstøðumálum. Øll tosa um, at kvinnur duga at multitaska, tær duga best í skúlunum, hava hægstu útbúgvingarnar o.s.fr. men álíkavæl eru tær gott og grundiga trýstar upp á pláss og hava framvegis als onki veruligt at skula hava sagt, ‘har sum pengarnir fólkið flyta’.

Og vit halda fram við at finna okkum í tí. Seinasta var, at Eyðgunn Samuelsen, um eg minnist rætt, kom við einum uppskoti at brúka kvotur, og gudhjálpi okkum um okkara tápuligi, men snúni, vinnumálaráðharri ikki svaraði, at tað hevði verið ódemokratiskt, tí at talið av kvinnum í Føroyum er so nógv minni enn talið av monnum. Og hann sleppur væl frá tí – og hví? Jú, kanska tí at vit kvinnur enn ikki hava lært, at fyri at fáa okkara sjálvsagda rætt, mugu vit gevast at grenja og í staðin vera sakligar, sláa nevan meira í borðið, kanska. Kanska manglar okkum ein mann, sum vil ganga á odda og siga, sum í Noregi, at it´s better for business? Í øllum førum, haldi eg, at okkara góðu løgtingskonur áttu at gjørt nógv meira ella brúkt nevarnar meira, ella fylgi eg bara so illa við? Í øllum førum áttu vit at vita, at fá eru tey, sum gleðiliga vilja geva frá sær vald!

It´s better for business, var tað ein norðmaður, sum segði, enntá ein høgrapolitikari, sum hevði verið við til at seta kvotur í verk í Noregi, sum hevði gjørt, at talið av kvinnum í nevndum varð vaksið til umleið 40 prosent eftir fáum árum. Um ikki hetta varð gjørt, høvdu vit skula bíðað í 100 ár eftir javnstøðu í nevndum, segði ein norsk kona. Men tað gera vit gladliga í Føroyum og grenja víðari.

Minnist forrestin nakar kveik.fo?