Nazisma sum undirhald

Okkara lokali blachman hevur enn einaferð gjørt ein vørr. Nú ákærir hann ein part av føroyingum, serliga konufólk, fyri at vera nazistar.

Hetta er nokkso fantastiskt fyri ikki at siga sera fantastiskt, at maðurin sleppur ótálmaður at hóreiggja sær, sum hann vil, uttan at fáa nakra sum helst ávaring frá formansskapinum á løgtingi, tíansheldur frá løgtingsfólki.

Vit eru so von at siga: hatta er bara … etc., lurta ikki eftir … ella: ongin tekur hann fyri fult … osfr. Men ólukkan er bara tann, at tað eru nógv, sum lurta eftir og taka hann fyri fult.

Viðhvørt fer mín paranoidi heili at hugsa: um hann nú t.d. hevði sagt, at allir menn, sum luttaka í grindadrápi, eru nazistar, ella allir menn, sum buka konurnar, eru nazistar. Hevði hann tá fingið eina ábreiðslu? Nei, eg spyrji bara. Og lat meg skunda mær at siga, at eg yvirhøvur ikki haldi, at menn eru nazistar, heldur ikki teir, sum buka konuna!

Men tað eru summir samfelagsbólkar, sum øll, ið hava áhuga, kunnu hunddálka, sum tey vilja. Og tey kunnu enntá aftaná hunddálkingina siga: eg elski teg, men hati syndina. Ja, skil tað, um tú kanst.

Eitt, sum sló meg eftir hetta famøsa úttalilsið hjá Jenisi, var, at viðmerkjararnir inni á portalinum flest allir vóru menn, og flest allir vóru púra samdir við Jenis og hildu eisini, at konufólk bera seg at sum nazistar. Eg hugsaði við mær: hvussu nógvir av hesum monnum hava verið upp á vegin, hvussu nógvir av hesum monnum hava verið í barnsburðarfarloyvi, hvussu nógvir av hesum monnum taka lut í dagliga strevinum heima við hús … Ja um vit skulu trúgva kanningum og hagtølum í okkara egna landi, so munnu teir vera fáir! Men teir ditta sær kortini at hava avgjørdar meiningar um nakað, sum teir opinbart ikki skilja, what so ever. Eg meini so við, høvdu viðmerkingarnar borið dám av generellum, etiskum umhugsni, so hevði eg ikki tímað at skriva hetta blogginnleggið, tí sjálvandi havi eg virðing fyri, at fólk eru ímóti fríum aborti, men eg havi absolutt onga virðing fyri fólki, og als ikki einum politikara og missiónsmanni, sum skýrir helvtina av sínum egna fólki nazistar.

Hjartað eitt tjaldur

Viðhvørt eri eg so óluksáliga bleyt av mær. Eg kann gudhjálpitúmær enntá fáa klump í hálsin, tá eg siti og rættlesi eina barna- ella ungdómsbók, tí eg haldi at okkurt er so væl skrivað, so syrgiligt, so fantastiskt at eg noyðist at svølgja eina eyka ferð.

Tónleikur og bøkur er nakað, sum kann gera meg so ólukksáliga rørstrømska viðhvørt.

Eg lurti altíð eftir tónleiki í bilinum á veg til og frá arbeiði. Ógvuliga sjáldan eftir útvarpinum, tað er líkasum ikki eg at svinga meg upp í tær høgu hæddir av at hoyra Bjørg greiða frá, nær tú kanst taka suttuna frá barninum ella onkran, sum ætlar at býta hálsketuna hjá sær um við eitt gásakrov.  Men halló, vit skulu jú øll vera her, so í staðin fyri at ilskast, so sløkki eg útvarpið og koyri heldur cd-spælaran drøn frá. Onki er sum at sleppa at ráða yvir sínum egna lívi, um tað so bara eru tey trý korterini millum Sørvág og Havnina!

Men aftur til tað rørstrømska: eg keypti mær fløguna hjá Guri Hansdóttur nú ein dagin, hon er fabulagtiga góð! Og tá ið fløgan var komin at enda, og Guri fór at syngja yrkingina hjá Guðrið Helmsdal Nielsen Morgun í mars, so var eg levereð, og tárini byrjaðu at renna niður eftir kjálkunum. Eg veit ikki hví, eg eri so, men kanska er tað okkurt við, at tá ið tað er so ómetaliga vakurt, so verður tað næstan syrgiligt?

Í heila tikið bindi eg hendingar í míni tilveru nógv saman við tónleiki: Sonne Smith til dømis, he made my day tann 19 juni 1982, tí tað var morgunin eftir, at eg vaknaði upp eftir at hava átt Jenny, mína næst føddu dóttur. Úr útvarpinum streymaði tónleikurin hjá Steppenwolf, røddin á John Kay kíndi mær morgundegnum við tónunum av Tenderness. Tað kunnu ikki hava verið orðini, sum kíndu, tí tey hóskaðu als ikki til støðuna, kanska var tað bara hetta eina orðið tenderness …

Eg komi at minnast beint nú ein gamlan film úr Húsavík, har tey sita og hyggja at sjónleiki, hann er øgiliga syrgiligur eftir øllum at døma, tí tað er týðiligt, at fólk sita og snýsa sær framman fyri pallin og turka tár úr eygnakrókunum. Vit hava mangan lyndi til at siga, at soleiðis er ikki longur, vit verða so stoppfóðrað við inntrykkum av hesum og hasum, at vit ikki lata okkum taka av fótum so lætt, men ikki veit eg. Eg tosaði við ein arbeiðsfelaga í dag, sum hevði verið og hugt at The Hunger Games (og tað var eg eisini forrestin) og har hevði eitt av børnum hennara teskað, at onkur hevði grátið, tá ið Rue doyði í filminum, soe … helst er tað onkur annar enn bara eg, sum gongur høgt upp í tingini – tó skal sigast, at sjálvt um filmurin var góður (og bókin sjálvandi nógv betri), so hevði eg ikki brúk fyri lummaklúti ta ferðina.

Søti, lítli eingil mín: Go the fuck to sleep!

Eg eri vorðin omma fyri triðju ferð og hesin heiti menniskjaungi, sum Jóannes Nielsen kallar sín Boga í  Trettanda mánaðinum, svevur ein hóp. (enn)

Ein ógvuliga serstøk bók, sum lýsir júst hesa støðuna at sova, er ein, kallað Go the fuck to sleep. Hon kann tykast at vera ein myndabók til børn, men er faktisk ein myndabók til vaksin, sum ferð eftir ferð koma í tað líðilangu støðu at skula leggja børn at sova ella minnir okkum ommur á, sum minnast, hvussu ræðuligt tað kundi vera viðhvørt.

Júst rætta bókin til tykkara, sum hóast sítt ógvusliga heiti, er ein týðilig lýsing av tær, sum elskar títt barn, men sum er við at gerast sansaleys, tí ungin liggur við víðopnum eygum og krevur bæði hetta og hatta, og tað einasta, tú hugsar um, er at sleingja teg niður í eina sofu og slappa av, tí tú hevur bara so óluksáliga nógv brúk fyri tí!

Bókin kom út í USA í juni 2011, tað er rithøvundurin Adam Mansbach, sum hevur skrivað, og Ricardo Cortés hevur myndprýtt.

Bókin er stutt sagt genial! Hon er skrivað upp á rím, við einum monotonum skrivistíli, næstan sum ein lullaby, ella Rura rura barnið, um tú vilt. Tónin minnir meg eisini um fantastisku yrkingina Vøgguljóð hjá Jóannesi Patursson:

Søti, lítli eingil mín

er so góður við pápa sín,

víl tú hann skal taka teg,

bera teg ein langan veg

yvir breyt og yvir stein,

ikki skal tú fáa mein;

hittur hann vegin stranga.

hann er førur at ganga,

gongur hann bjørg og skorar blá,

upp um fonn og niður um gjá,

fimur er hann á føti,

so varliga hann flytur teg

allan henda langa veg

fram á grøna fløta.

Hagar kemur mamma tín,

tekur hon lítla eingil sín,

leiðir hann til húsar brátt,

nú skal hann sova sær í nátt,

hann hevur ferðast allan dag,

alt bar honum væl í lag;

pápin gekk vegin stranga,

tí hann var førur at ganga,

bar hann um bjørg og skorar blá,

upp um fonn og niður um gjá;

fimur var hann á føti,

so varliga hann flutti teg

um allan hendan langa veg,

tí fann eg teg aftur á fløtu.

Ókey, hetta kann sjálvandi merkja ferðin hjá sáðkyknunum eftir egginum upp um bjørg og skorar blá, you know, møðsamt, men tíbetur er eggið har og leiðir teg til húsa brátt. Men hinvegin ber eisini til at siga, at hetta er bare ein kærleiksváttan til barnið frá pápanum, sum verjir tað móti øllum vandum, sum ber tað yvir um bjørg og skorar blá og komin aftur á fløtu, er mamman har og leggur barnið at sova. Her er absolutt ongin konflikt, mamman er jú har og orðnar paragraffarnar við sovingini. Í Go the fuck to sleep verður onki sagt um tað, sum er hent frammanundan niðurfaringarløtuni, her er tað pápin, sum roynir at fáa barnið at sova:

The cats nestle close to their kittens now.
The lambs have laid down with the sheep.
You’re cozy and warm in your bed, my dear
Please go the fuck to sleep.

Teksturin er sagdur í einum inniligum næstan bønligum tóna, hann er spot on gerandisdagin hjá einari barnafamilju. Sjálvandi eru øll ikki líka glað um, at henda reglan: go the fuck to sleep verður tikin upp í saman og endar øll ørindi, hetta er jú ein amerikansk bók. Onkur hevur ógvuliga speirekandi kallað sítt ummæli Go the bleep to sleep.

Bókin fangar ógvuliga beinrakið hesa støðuna at leggja børn at sova og pilkar allar mytur burtur, so tú sært støðuna júst soleiðis, sum hon kann vera viðhvørt. Kanska lætnar tað enntá fyri tær, tú kanst gott hugsa hesar ræðuliga tankar, uttan at tú ætlar tær at gera teg inn á barnið ella elskar tað minni. Eisini myndirnar í bókini lýsa hesa tvístøðuna, hetta at tú elskar hetta barnið, men er við at kvalast kortini. Litirnir eru ógvuliga sterkir, luftin er ofta blóðreyð, men grasið er grønt, og barnið hevur eitt bønligt eygnabrá, sum ger, at støðan verður lýst júst so desperat, sum hon mangan kann vera.

Eg kom fram á ein upplestur av bókini nú ein dagin. Tað er Samuel L. Jackson sjónleikari, sum lesur søguna, og tað ger hann meistarliga, og sum hann sjálvur sigur um hetta at leggja dóttur sína at sova: I did say, go the fuck to sleep, to her a lot:

Stórhvalagildið

Í Noregi eru tiltøk farin í gongd at minnast, at tað í ár eru 100 ár síðani, at kendi rithøvundurin Thorbjørn Egner varð borin í heim.

Tað er ikki so løgið, at nógv verður gjørt burturúr, tí saman við Alf Prøysen og Anne-Cath. Vestly var hann eksponentur fyri einum heilt nýggjum slagi av barnabókmentum, sum gjørdust fólkaogn í norska útvarpinum í fimmti- og sekstiárunum og harumframt sum tónleikur og søgur í bók.

Thorbjørn Egner kann sigast at hava verið eitt slag av túsundkunstnara, hann var rithøvundur, vísuyrkjari, tónasmiður, teknari og grafikari.  Hann hevði útbúgving frá Statens Kunst og Håndverksskole í Oslo.

Í Føroyum kenna vit best Thorbjørn Egner frá teimum trimum bókunum Karius og Baktus (1949), Klintrimús og hini dýrini í Valbakkaskógi (1953) og Fólk og dólgar í Kardamummubýi (1955).

Karius og Baktus varð týdd til føroyskt og givin út í 1961 (endurútgivin í  1987, 1991, 1994, 2002 og 2009), Klintrimús í 1979 (endurútgivin í 1994 og 2008) og Fólk og dólgar í Kardamummubýi í 1980 (endurútgivin í 2002). Thorbjørn Egner endursegði og teknaði eisini klassiskar søgur hjá øðrum høvundum, á føroyskum eiga vit søguna Tummas og fílurin eftir H. G. Wells, sum Hitt føroyska studentafelagið gav út í 1968 og Djóragóða eftir Hugh Lofting, sum Føroya Lærarafelag gav út í 1983.

Í Føroyum gjørdust vit sera hugtikin av søgunum hjá Thorbjørn Egner. Tey, ið eru farin um tey 50, munnu flest øll minnast útvarpsleikin um fólk og dólgar í Kardamummubýnum, har Eyðun Johannessen so meistarliga skipaði fyri og las. Og hvør minnist ikki Jóruna Simonsen og Rigmor Restorff spæla Karius og Baktus, og hetta væl at merkja í einari tíð, har tað ikki var vanligt hjá øllum at busta tenn og halda tær við líka við at lata tannlæknan hyggja at teimum við jøvnum millumbilum. Ættarliðið aftan á okkum 50+ minnast kanska betur Elina Mouritsen sum ta sorgleysu Klintrimúsina, sum viðhvørt noyddist at taka ábyrgd!

Í Kardamummubýi er tað Bastian politimeistari, sum leggur út við at gera greitt, at í Kardamummubýi er ein lóg galdandi: Tú skalt ikki plága onnur ella gera nakað ilt, annars kanst tú liva, sum tú sjálvur vilt.

Bastian politimeistari hevur nógv vald í Kardamummu, hann hevur ákærandi, dømandi og lóggevandi valdið í býnum. Tíbetur er Bastian eitt hjartagott menniskja, so hann gevur øllum ein kjans, ja sjálvt dólgar sleppa at prógva, at tað ber til at broyta seg og gerast eitt væl fungerandi menniskja í einum borgarligum samfelag, tú skalt bara kemba tær hárið og ganga í reinum klæðum.

Í sjeytiárunum vóru tað ikki allir námsfrøðingar, sum hildu nógv um Kardamummulógina, hon var søgd at vera bæði fordummandi og afturhaldssinnað, men ikki gongur altíð sum prestur prædikar, kardamummulógin og bøkurnar hjá Egner eru framvegis høgt í metum millum bæði børn og vaksin, eisini í Føroyum.

Í søguni um Klintrimús er hin so væl kendi føðingardagssangurin fyri Bamsapóli, og munnu ikki teir báðir Oskar Hermannsen og Poul Arni Joensen hava fingið íblástur av júst hesum sanginum, tá ið teir gjørdu vísuna um Stórhvalagildið; vit høvdu ikki bamsur aðra staðni enn í songini at sova við, men fiskar og hvalir kundu øll børn í Føroyum fyrihalda seg til. Tónin í sanginum hjá teimum báðum Oskari og Poul Arna er tó ein heilt annar enn í vísuni hjá Egner. Tá ið stóra elsdýrið í Valbakkaskógi brettir sær á og heldur talu fyri Bamsapóli, so gongur hetta hóvliga fyri seg, og øll gleðast og rópa hurrá. Tá ið tindaskøtan á Grynnini harafturímóti reisist og ætlar at siga nøkur orð fyri stórhvalinum, noyðast teir allir upp at blása, og ímeðan er eitt øgiligt rokilsi á Grynnini: kalvin slær stertin í talvborðið, sum fer í knús, og har verður ein hurlivasi, sum endar við, at kalvin verður flongdur, og skilið verður ikki betri, tá ið hvalirnir koma aftur, teir smoyggja upp um bøkslini og geva øllum ein dyggan brest. Hetta er laaangt undan, at tað gjørdist ólógligt at sláa børn, so vit hildu tað vera ordiliga stuttligt, bæði vit, sum fingu ein brest í reyvina viðhvørt og vit, sum ikki vóru von við at fáa brest í reyvina. Hvalirnir eru eisini so forrendir, at teir flenna upp á háð eftir einum buksuvátum reyðfiski, tað er væl at merkja eisini langt undan, at átøk fóru í gongd á skúlum ímóti happing. Men nýsan, kvennkyni so líkt, roynir enn einaferð at fáa skil á hurlivasan og beróliga gemyttirnar so at siga, og áðrenn øll á Grynnini fara hvør til sítt, minnir hvalurin á, at tað valda aðrar lógir á Grynnini enn bæði í Kardamummu og í Valbakkaskóginum: her má hvør ansa sær, tí hvør av øðrum liva má. Ein moralur, sum vegetarar og aðrir umhvørvisfelagsskapir als ikki eru samd í.

Soleiðis broytist alt, sum tíðir líða, men bøkurnar hjá Egner vilja vit sleppa at lesa og hoyra í minst túsund ár aftrat …