Hin svanga ormveran

Eric Carle er amerikanskur rithøvundur og myndprýðari, sum er vorðin kendur um allan heim. Og ein av orsøkunum er myndabókin Hin svanga ormveran, sum hann gav út í 1969.

Sostatt er hon 50 ára gomul, men framvegis aktuell og nógv lisin.

Bókadeildin hevur givið fýra bøkur út eftir Eric Carle, men Hina svanga ormveruna hava vit givið út í trimum ymiskum formatum.

Myndabókin kom út á føroyskum í 2004, Turið Kjølbro týddi til føroyskt. Í 2007 gav Bókadeildin bókina út við blindaskrift, har myndirnar vóru gjørdar úr ymiskum tilfari, toyi og leðri td., soleiðis at til bar at sansa myndirnar heldur enn at síggja tær. Í 2012 varð bókin givin út til tey smáu sum ein pappbók.

Bókin er helst vorðin klassikari, av tí at hon ger brúk av so nógvum ymiskum frásøgusnildum.

Fyrst og fremst er hon eitt listaverk, haraftrat er hon ein einføld innføring í lívfrøði, men samstundis lærir hon barnið at telja, at kenna nøvnini á døgunum, at kenna mun á heilsugóðum og minni heilsugóðum mati. Yvirornað nertur hon eisini við eitt filosofiskt tema sum vón, menning og broyting.

At tú ert eitt egg, ein ormvera og broytist til ein vakran firvald!

Hetta er nakað, ið barnið skilir: at tað veksur og mennist, og tað kann eisini skiljast av einum, sum stríðist við sín samleika, einum, sum ikki kennir seg heima í sínum kroppi.

Alt, ormveran skal gera fyri at blíva til ein firvald, er at eta seg ígjøgnum alskyns góðan mat og bløð, vit kunnu kanska siga við børnini: hygg, tú mást eta akkurát sum ormveran fyri at gerast stór og vøkur, men sum vaksin vita vit, at meira skal til enn at eta seg til vakurleika og eydnu.

Hin svanga ormveran er eitt meistarverk í øllum sínum einfeldni.

Eitt sindur av tí sama

Foto: Birgir Kruse

Statens Kunstfond hevur gjørt eina evaluering av sínum 3 ára starvslønum 2006 -2016 og er komin fram til, at hon er ein vinningur og ein vitamininnspræning fyri donsk ritverk.

Í Føroyum elska vit at pinkulingugera starvslønirnar hjá Mentannargrunninum og gera listar við nøvnum, so at vit øll skulu síggja, at tær allar flestu fara til miðstaðarøkið, og at tær flestu fara til tey somu fólkini umaftur og umaftur, at vit blíva við at fáa tað sama avrikið, at tey fáa løn uttan at arbeiða osfr. osfr.

Hetta føroyska pinkulingaprátið samsvarar ikki á nakran hátt við tey úrslit, sum Statens Kunstfond er komin fram til, jú meira arbeiðsfrið tú gevur listafólki, jú meira og fjølttáttað er tað, sum kemur burturúr.

Nøkur úrslit:

• 95 % svara, at arbeiðslegatið sum heild hevur havt týdning fyri teirra bókmentaligu menning
•  60 % svara, at arbeiðslegatið hevur havt við sær, at tey hava arbeitt meira við øðrum genrum/formatum
•  84 % meta, at tey ikki høvdu kunnað skriva sama tal av bókum í sama tempo

  • 85 % svara, at arbeiðslegatið hevur havt ávirkan á teirra arbeiðsstøðu og lesnað

  • 73 % svara, at tey hava brúkt arbeiðslegatið til at fara í niðursetta tíð ella heilt at fara av arbeiðsmarknaðinum.

88 rithøvundar, myndprýðarar, týðarar og leikritahøvundar hava fingið 3 ára starvsløn í 2006-16. Tvey teirra eru Kim Leine og Leonora Christine Skov, sum júst nú hava givið út nýggjar skaldsøgur, sum hava fingið ummælarar upp úr stólinum. Gjøgnumgangandi svarini eru, at tey hava torað meira, hava havt betur tíð og hava havt frið at arbeiða.

Í Føroyum hava, so vítt eg dugi at lesa meg fram til, 12 fólk fingið 3 ára starvsløn síðan 2001:

Alexandur Kristiansen

Teitur Árnason

Kristian Blak

Rannvá Kunoy

Rakel Helmsdal

Oggi Lamhauge

Katrin Ottarsdóttir

Jóanes Nielsen

Marjun S. Kjelnæs

Tróndur Bogason

Eivør Pálsdóttir

Hansina Iversen

Og eg má bara siga, at nógv er komið burturúr. Eg kenni sjálvandi mest til tveir rithøvundar, sum eg sjálv hava arbeitt saman við: Rakel Helmsdal (3 ára starvsløn í 2005) og Marjun Syderbø Kjelnæs (3 ára starvsløn í 2009).

Tær liva á allan hátt upp til niðurstøðurnar hjá Statens Kunsfond: Tað grør rundan um tær, báðar hava roynt seg í ymsum genrum, báðar eru engageraðar í projektum uttan fyri tað vanligu skrivingina: Marjun td. við filmi og tónleiki, umframt at hon skrivar yrkingar, skaldsøgur og barna- og ungdómsbøkur.  Bara á tí forlagnum, har eg arbeiði, hevur Marjun útgivið 3 bøkur síðan starvslønina, harav tvær teirra mugu sigast at vera slóðbrótandi: ungdómsbókin Skriva í sandin 2010 og skaldsøgan Óendaliga vera í 2016. Og Rakel við barna- og ungdómsbókum, marionettsjónleiki, Ung í Føroyum átakinum, sum skrivivegleiðari (365 orð), sum samstarvspartnari við aðrar norðurlendingar um væl umtóktu, mest týddu myndabøkurnar í Norðurlondum: Skrímslabøkurnar. Rakel er sera virkin, umframt skrímslabøkurnar, sum hon hevur fingið tíð at fordjúpa seg í, so hevur hon givið út flottu myndabókina Veiða vind, sum var framførd á konsert í Íslandi, og so fantastisku ungdómsbókina: Hon, sum róði eftir ælaboganum, sum hevur verið á IBBY Honour List, vunnið Barna- og ungdómsbókmentavirðisløn Útnorðurráðsins og hevur verið í uppskoti til Barna – og ungdómbókmentavirðisløn Norðurlandaráðsins, og hetta er bara ein brotpartur av øllum.

Hesar báðar liva ikki á nakran hátt upp til orðini í Norðlýsinum um, at vit fáa bara nakað av tí sama alla tíðina, heldur tvørturímóti, og eg vænti, at tað sama kann sigast um øll hini, sum hava fingið 3 ára starvsløn, so hvat gremja vit okkum um?

 

Tá ið froskamamman fríaði Krumskum

Viðhvørt noyðist tú bara at boyggja teg og siga við teg sjálva, at hetta er bara ein fantastisk bók. Soleiðis havi eg tað við nógvum, um ikki øllum, barnabókunum hjá Jakob Martin Strid.

Havi lisið bókina fleiri ferðir fyri elsta ommusoninum, og eg blívi bara meira og meira bilsin av, hvussu nógv er lagt í hesa søguna.

Og so er hon bara um froskar – altso hallov!

Jakob Martin Strid dugir so ótrúliga væl at skriva søgur. Í hesari ger hann tað ótrúliga, at hann letur øll, sum ikki vanliga eiga heiður uppibornan, koma til heiðurs og æru. Lítla frosk, rúmdarveruna úr Krumskum, froskamammuna og froskapápan.

Froskahúskið eru mamman, pápin og teir tríggir froskabeiggjarnir: Stórifroskur, Miðlingafroskur og Lítli froskur.

Lítli froskur er eitt tekniskt geni og hevur funnið uppá at byggja eitt rúmdarfar. At so pápin av misgáum kemur til at leggja seg á eitt handtak og senda tey øll út í rúmdina, ger bara søguna enn meira spennandi.

Froskamamman tekur beinanvegin um endan fyri at fyribyrgja, at øll ikki ganga amokk umborð, eg meini so við, tey eru ávegis út í rúmdina! So hon fer at baka, tí tað var upprunaliga ætlanin, áðrenn pápin legði seg á handtakið.

Og so siga tey, at kvinnur eru hysteriskar!

Úti í rúmdini hitta tey eina rúmdargentu, sum greiðir teimum frá, at á hennara gongustjørnu liva tey øll undir trælaoki. Robottarnir hava tikið valdið og fáa tey at stríðast og strevast fyri teir.

Aftur her vísir froskamamman sína styrki, hon fær gjørt enda á størsta leiðararobottinum, tí eitt og hvørt strategiskt geni veit, at man eigur at fara eftir leiðaranum fyrst. Og við hvørjum? Við kaku, sjálvandi: tað, sum er so gott í friðartíð, kann vendast til tað øvuta í krígstíð.

Og takkað veri froskamammuna tveita allar rúmdarverurnar bókstaviliga leinkjurnar av sær og verða frælsar.

Og endiliga fær ein kvinna – í hesum førum ein froskakvinna – eina standmynd av sær sjálvari. Tað hevur hon sanniliga uppiborið og mangar aðrar við henni!

Og froskapápin, hann fær mínsann sín manndóm aftur! Eftir nærum at hava gjørt feigdina um seg við sum eitt býtt at leggja seg á handtakið, so situr hann við pípu og hugnar sær við øllum froskahúskinum, nú tey eru afturkomin til hús. Og hann verður ikki minni maður av at biðja froskamammuna seta seg niður og slappa av, so at hann og børnini kunnu fara undir at baka kakur og gera kakao, tí tað gera rættir menn í dag.

Froskafamiljan minnir ikki sørt um mumifamiljuna hjá Tove Jansson, og har er so mangt at tosa um við tann lítla fimm ára gamla, sum júst nú er á einum filosofiskum menningarstigi, har hann setir spurnartekin við alt millum lív og deyða: hví hetta og hví hatta …

Tað er so ótrúligt at sleppa at lesa fyri honum og síggja, at hann viðhvørt bara situr og starir fram fyri seg, søkkur líka sum inn í seg sjálvan, tekur síðan dik á seg og spyr og spyr og spyr.

Og sjálvandi fór Lítli froskur byggir rúmdarfar við honum umborð á Norrønu, nú hann fór at ferðast við mammu og pápa sínum.

 

Hunangssøtir demagogar

“Et udbrud af hylende, jamrende sorg stiger fra vores fælles hals op I øens røgfyldte luft. Lyden af ren og skær pinsel bryder frem fra hver og én af os, der har betalt en pris til krigens dæmoner. En lyd smedet i lungerne på mødre, hvis sønner er døde unavngivne på slagmarkerne, og fædre, hvis døtre er draget I kamp. En lyd, der skal få krigsmagerne til at skælve og flygte ligesom de ældgamle dæmoner med deres våben, deres landminer, deres honningsøde retorik, deres nationalisme, deres martyrer og hellige buddhistiske doktriner, alt deres pis og lort.”

(Nayomi Munaweera: De tusind spejles ø)

 

Á facebook í morgun hevur ein vágamaður deilt ein danskan blogg við einum heiti, sum sigur, at Vestureuropa verður stýrt av grátikonum. Grátikonurnar er m.a. uttanríkisstjórin í EU, Federica Mogherini, sum sker í sjóðheitan grát eftir at hava hoyrt um terrorálopini í Bruxelles, og Anglea Merkel, sum sigur, at hon er skelkað og kennir djúpa sorg av hendingunum.

Eg tori næstan ikki at siga, at eg lá í sjóðheitum gráti í morgun, tá eg las endan á hesi frálíku bókini, sum á meistarligan hátt roynir at lýsa borgarakríggið í Sri Lanka, sum vardi í sløk 25 ár, har hatrið fekk frítt spæl, og fólk fóru herjandi ígjøgnum gøturnar og vórðu lamløstað og dripin. Alt í rættvísisins navni, onkur var kúgaður, og onkur sat væl bjargaður og hugdi at.

Tað er nærum ein klisje at siga, at søgan endurtekur seg: Palestina, Irak, Afganistan, Turkaland, Belgia, Frankaríkið, Danmark, USA, Balkan, Ukraina, Sudan, tað blívur bara við og við … og onkur heldur eftir øllum at døma, at svarið er meira hatur, meira kríggj, meira morð, meira hetta og meira hatta.

Orsøkin til borgarakríggið í Sri lanka hevur sín uppruna í bretska kolonivaldinum, og orsøkin til at krígsharrar við sínum hunangssøta retorikki megna at fáa ungar dreingir og gentur av egnum vilja at fremja sjálvmorðsálop, liggur eisini í tí fakta, at vesturheimurin hevur skamfílað og traðkað á teirra sjálvkenslu bæði so og so. Og hvat svara vit føroyingar so á facebook? Vit sum hava alt okkara upp á tað turra og ikki hava ein einasta muslim sum granna? Jú vit mæla staðiliga til, í besta føri at blaka allar hesar helvitis muslimarnar út úr Danmark og Europa sum heild, og í versta føri at skjóta, lamløsta og fara herjandi gjøgnum gøturnar og ikki vera sovorðnar lortaktigar grátikonur.

 

Uha, uha, hevði eg verið italskur einabúgvi, so hevði eg heilt vist verið flagellantur, men tað eri eg ikki, so eg søki mær linna í mínum góða Espedal, sum eg týði og njóti og drekki í meg, og so taki eg ein steðg í týðingini og lesi um allar tær tilsíðis settu kvinnurnar í tónleikaverðini: She Bop, The Definitive History of Women in Rock, Pop and Soul eftir Lucy O´Brien, og so verði eg aftur fratør.

Og fyri at tað ikki skal vera lygn, so eri eg farin undir at lesa Kain eftir José Saramago, har var sanniliga grátur og tannagrísl eisini, so the story repeats itself

Menniskjað í Dvor

Í gjárkvøldið, tá eg kom til hús, var eg so fylt av kenslum.
Eg hevði verið á Reinsarínum og lurtað eftir: Poul, Urd, Eivør, Marjun, Kristinu, Duritu og Poulu.
Eg setti meg at hyggja at einari sending í sjónvarpinum um Drápið í Dvor, sum fór fram í august í 1995.
Mong vóru drápini á Balkan hesa tíðini, hesi í Dvor vóru av 9 fólkum við likamligum og sálarligum breki.
Ein donsk herdeild lá beint yvir av staðnum, har drápini fóru fram, og har varð einki gjørt at steðga teimum, tí sum herleiðarin segði: vit høvdu ikki mandat at blanda okkum uppí, og eg mátti fyrst og fremst hugsa um at verja mína deild.
Hetta var ein moralsk tvístøða, ið herleiðarin kom í, og í sendingini var hann aftur og aftur konfronteraður við spurninginum: hví løgdu tit ikki uppí, hví gjørdu tit einki, hví bjargaðu tit teimum ikki?
Autonomi, refleksjón og dirvi, men mest av øllum dirvi, sigur Marjun Syderbø Kjelnæs í yrkingini Túsund orð. Slá tað sum eitt krosstekin framman fyri bringuna …
Sjálvsavgerðarrættur, umhugsni og dirvi, alt hetta manglaði herleiðarin, tá hann valdi ikki at steðga blóðbaðnum í Dvor.
… dirvið, ið krevst, at bróta seg gjøgnum veggir, ið standa millum hjarta og andlitið vent móti øðrum; – soleiðis lýsir Poul yrkingasavnið hjá Marjuni á facebook, og eg hugsi við mær, at tað er júst hetta dirvið, sum vit mangla so ofta.
At síggja henda dokumentarin skar seg inn í hjartað, haldi eisini, at tað var tí, at tað stóð í so ómetaliga stórari kontrast til hetta lívgevandi kvøldið niðri á Reinsarínum, har allar hesar sprelllivandi kvinnurnar førdu seg fram og hugtóku við sínum fantastisku orðum, myndum, upplestri og tónleiki. Eg kendi meg næstan, sum eg eina løtu livdi í einum matriarkati, men kom brádliga brestandi niður aftur í veruleikan, tá eg sá og hoyrdi um hesar ræðuliga upplivingarnar í Dvor.
Tá ið Eivør sang Elskaði: Eg taki náttina aftur – Læsi nú upp – Velji kuldan og víddirnar – Undir, bíðar alt eftir mær, enn
Tá hugsaði eg við mær: hetta er sum ein emancipatorisk yvirlýsing. At velja frælsi og samstundis at tora at lata tað fara, sum man elskar, fyri at vera trúgv móti sær sjálvari. Og er tað ikki júst hetta, sum ger, at vit mangan heldur velja at lata blaðið vera óskrivað og opið?
Kópakonan og allar aðrar konur fingu uppreisn á Reinsarínum í gjárkvøldið. Burtur var myndin av hesum undarligu monnunum, sum fjala lyklar niðri í kistum, so at tú ikki skalt sleppa leys.

Løðing

Nú fekk eg jólaferiu og nógva tíð at lurta eftir musikki, lesa bøkur, hyggja at nrk (skíðir, sjálvandi) og eta góðan mat. Nú skulu battaríini løðast til næsta ár, tá farið verður undir at gera enn fleiri bøkur klárar til prent.

Áðrenn eg steig fótin út um songarstokkin í morgun, lá eg og lurtaði eftir musikki og inspirerað av Oddmari, sum legði fantastiska lagið: Killing the Blues hjá Robert Plant og Alison Krauss út á facebook í gjárkvøldið, so fór eg at lurta eftir meira blues í míni nýggju Iphone sjálvandi. Kom fram á fantastiska lagið hjá Bob Dylan: Blind Willie Mc Tell, sum skuldi havt verið á LP´ini Infidels, tað varð innspælt tá í 1983, ja púra eksakt 5. mai. Mark Knopfler spældi á 12 streingjaðan akustiskan guitar saman við Bob Dylan, sum sat aftan fyri klaverið. Men sum sagt, lagið kom ikki út, fyrr enn í 1991 á The Bootleg series 1-3. Lagið er ein viðurkenning og hávirðing av manninum av sama navni, sum sjálvandi hevur verið til: No one can sing the blues like blind Willie Mc. Tell.

Eg haldi sangurin ljóðar bara væl á uppsamlingini The Essential Bob Dylan, men eg fann eina upptøku á youtube, sum sigst vera tann originala:

Meðan eg bíði eftir skíðunum á nrk, havi eg tvey í at velja: Stoner ella Never Let Me Go hjá Ishiguro Kaziu, ella eg kan fara at baka eitt breyð til Turið, sum kemur úr Finnlandi at vitja okkum á jólum.

Á nei, nú byrjaði vetrarítróttin, eg eri farin …

The Flat Rabbit

Í Amerika er alt so stórt, øll tosa small talk, og øll kunnu blíva rík og forsetar.

Soleiðis hugsaði eg, tá eg í morgun kom til arbeiðis og sá, at ein bók hjá Bárði Oskarsson varð blivin ummæld í The (við trýst á di) New York Times!

Tað næsta, eg hugsaði, var Evangeliið eftir Matteus, 5 kapittul, 15 ørindi: Ikki heldur kveikja tey ljós og seta tað inn undir skeppumálið, men í ljósastakan; tá lýsir tað fyri øllum, ið inni eru í húsinum.

At seta sítt ljós undir skeppumál er myndamál, hvør skal siga: gevst at goyma teg og halda, tú onki ert verd!

Hvat var tað so, sum bæði gav mær ein feril av stórheitsvanviti og setti mær hesar bíbilsku grillir í høvdið? Jú, ein myndabók sum eitur Flata kaninin.

Og hvat handlar hon so um? Jú, eina kanin, sum liggur fløt sum ein pannukaka á vegnum, steindeyð, og um ein hund og eina rottu, sum finna hana har. Hvør hevur forrestin nakrantíð hoyrt um, at ein hundur og ein rotta eru makkarar? Nei, ha?

Hesi bæði, hundurin og rottan, gera tað, sum so mong ikki gera, tey fara ikki bara víðari og siga: oh well, hon um tað. Nei tey steðga á og grunda yvir, hvat tey skulu gera, tí sjálvt um tey ikki kenna hana sum so, so halda tey, tað vera syrgiligt, at hon bara skal liggja har.

Tað stutta av tí langa er, at tey fara aftur á staðið og pilka kaninina upp av vegnum, og tað verður gjørt við gefühl:

”Ansa eftir oyrunum, segði hundurin, meðan hann varisliga pilkaði tey fløtu beinini upp av vegnum.”

Og so fara tey undir operatión jarðarferð ella rættari luftferð, og tað verður gjørt í røttum praktiskum anda, einki snýs og tár og kreppuhjálp og talur: kaninin verður klistrað upp á ein dreka, og so á flog, og tað er ikki sum at siga tað: 42 ferðir mugu tey renna aftur og fram, áðrenn drekin fer uppfrá. Og so lovar Bárður hesari kensluni fram, sum vit mangan hava í okkum: hvussu man hetta vera? Hesin spurningurin, sum vit so mangan hoyra í útvarpi og sjónvarpi eftir onkra marksetandi hending: hvussu føldist tað?

Og sjálvandi sleppur rottan at royna at halda drekanum eisini:

”Hevur tú hug at royna?”

Og á myndini síggja vit hundin rætta rottuni snórin, tí slíkt upplivilsi mugu tey bæði vera felags um!

Tá eg lesi og hyggi at Fløtu kaninini, minnist eg afturá eina hending, tá sonurin hjá mær, Hanus, og vinmaðurin Meinhard høvdu funnið ein deyðan fugl uttan fyri húsini. Teir høvdu eisini jarðarferð; Hanus er bóndasonur, so hann stóð fyri grevstrinum, og sum so mangan fylgdi eg við í passaligari frástøðu og hoyrdi hann siga við vinmannin: ”Meinhard, pápi tín er prestur, so tú kanst halda taluna.” Tað var sanniliga eisini praktiskt!

Bókin kom út í 2011.

Hon er síðan útkomin í Danmark, Noregi, Týsklandi, Kanada og Kekkia. Og skjótt eisini í Íslandi og Svøríki.

Eg má siga, sum mín skilagóða dóttir Turið ofta sigur, tá hon verður noydd at hyggja at katastrofufilmum, hoyrir um eina komet, ið er á veg til jørðina ella sær ein dokumentar um veðurlagsbroytingar: “Eg verði konfronterað við mína egnu deyðiligheit”.

Kanska vit endiliga fara at viðurkenna, at vit duga til nakað innan bókmentir, at vit lova bara einum veti av stórlætisørskapi framat, kanska eitt pikkalítið ummæli í føroyskum miðlum hevði verið ein byrjan?